“Biolentzia continuum bat da, ez dago biolentziarik gabeko egoerarik”

Gatazkek polarizazioa dakarte. Gero eta bortitzagoa, polarizazioa are eta handiagoa. Zer esanik ez euskal gatazka deitutakoan bezala indarkeria tartean badago. Polarizazioak gatazken ertzetan dauden bestelako elementuak errelato nagusitik desagerraraztea dakar askotan. Are gehiago gurea bezalako gizarte androzentriko batean, non gizon –(zuri eta heterosexualen)– begiradak errelato oro fagozitatzen duen.

Maider Galardi Fernandez de Agirrek (Lasarte-Oria, 1995) hau guztia jorratu du bere tesian: ‘Euskal gatazk(ar)en ertzetako biolentziak: 80-90eko hamarkadetan senide eta lagunak gatazkaren erdigunean izan dituzten andreen memoriaren eta praktika erresistenteen bilketa feminista bat’. Horretarako 32 emakume elkarrizketatu ditu, eta horietatik 24 dira lan honetarako “gorputza jarri dutenak”. Bi aldiz jazartuak izan diren emakumeak: gatazkan eta ondorioetan.

Euskal gatazka deitutakoaren osteko garaiak bizi ditugu. Urteotan asko hitz egin da gaiaren inguruan, baina oraindik ere badira isiltasun nabarmenak, errelato ezberdinetan apenas tarterik duten lekukotzak. Isilik zeuden ahotsak bildu dituzu zure tesian. Zergatik?

Gatazken analisien ohiko paradigmatik haratago beste urrats bat egiten saiatu naiz. Auzitan jarri nahi izan ditut modu binarioan banatu ohi ditugun gauzak: irabazleak vs galtzaileak, alde bat vs bestea... Eta, batez ere, lehen lerroa eta bigarren lerroa edo atzeguardia delakoak auzitan jarri nahi izan ditut.

1980ko eta 1990eko hamarkadetan gatazkaren zentroan lagun edo senide bat izan duten emakumeak hartu ditut ikerketa subjektu. Gero, horietako batzuek aktibitate politikoa eduki dute, agian lehenagotik zutena; beste batzuk ez dute gero aktibitate hori garatu, baina senideren bat eduki dute gatazkan inplikatuta.

Emakume horiek, gatazkan zuzenean parte hartu ez izanagatik ere, jasan dituzte ondorioak, eta bizi izan dute indarkeria.

Noski. Izan ere, zer hartzen dugun bigarren lerroa edo atzeguardia bezala? Pertsona bat militante bezala erortzen denean eta kartzelan dagoenean nor bihurtzen da lehen lerroa? Izan ere, pertsona hori jada ez dago lehen lerroan, konbatetik kanpo dago. Beraz, adibide horretan, agian lehen lerroan preso horri bisitan doazen emakumeak daude. Edo, zergatik izan behar du lehen lerroa su zelai batean egotea eta ez, ETAren zenbait biktimek egin duten bezala, politikaren lehen lerroan egotea eta kargu publikoak edukitzea? Hori zergatik ez da lehen lerroa eta bigarren lerrotzat dugu?

Normalean biolentziaren kontzepzio nagusiek kontuan hartzen dute agerikoa dena. Euskal gatazkaz ari bagara oso ebidentea da: heriotzez ari gara, kartzelaz, torturez, jazarpenez, errepresioaz, intimidazioaz... Hau esanda, argi utzi beharra dago emakume hauek hain zuzena den biolentzia hori ere jasan dutela. Badirudi ez dutela jasan, baina jasan dute. Poliziaren jarraipena jasan dute, telefonoaren pintxazoak, eskoletan bullynga jasan dute ETAk euren aitak hil ondoren, seinalamenduak jasan dituzte, katxeo sexistak...

Hauetako emakume batzuk ere atxilotuak izan dira, torturatuak, edota kotxea lehertu diete. Hau da, emakume hauek ere biolentzia zuzena jasan dute. Bestela badirudi tranpa egiten dudala eta biolentzia bigunago batzuk jasan dituztela.

Konponbiderako prozesua eta memoriaren eraikuntza, oro har, gizonezkoek gidatu dute. 2011ko Aieteko Bake Konferentzia edo 2018an ETAren amaiera ziurtatzeko antolatutako Arnagako Adierazpena ikusi besterik ez dago. Ekimen horietan gizonezkoak dira nagusi, alde handiz, gainera, eta mugimendu feministaren presentzia oso-oso txikia da. Gatazkaren begirada androzentrikoa nagusitzeko arriskua dago?

Gizonezkoek gidatutako gatazka izan da? Beno, dudak. Gizonek aurrera eramandako bake prozesua izan da? Segur aski ez gara inoiz helduko jakitera hainbesterako izan den. Kontua da, galderari erantzunez, iruditegia horrela eraiki dela: 24 orduz gizon militantea eta 24 orduz emakume zaintzailea. Bake prozesu bat aurrera eramaten denean une egokia izan liteke ordura arte ezarrita zegoenaren ordena aldatzeko. Eta ez dakit prest gauden, edo geunden. Ezberdina da 2024tik begiratzea 2011ko edo 2018ko gertakariak, ez dakit prest geunden ordena horiek aldatzeko indarra egiteko.

2011tik 2018ra gutxienez aldaketa bat dago, mugimendu feminista interlokutore gisa ikusten da gatazkaren konponbidean lekuko izateko. Egia da balizko Euskal Herriko bake prozesu arraro honetan ez dela genero aldagaia kontuan hartu beharko litzatekeen bezala. Jakinda, esaterako, Kolonbian garai hartan ematen ari zen bake prozesuak genero lantalde bat bazuela, bere gabezia guztiekin. Noski, Kolonbiako mugimendu feministaren kideekin hitz egingo bagenu esango ligukete gaia ez dela nahikoa landu, baina gutxienez landu zen, Euskal Herrian ez bezala.

Gero, gaia aztertzen badugu, konturatuko gara badirela emakume asko nolabaiteko inplikazioa eduki dutenak auzian eta, esango nuke, segur aski haien ekimenik gabe ezingo genukeela ulertu gatazkaren nondik norakoa edo bilakaera. Adibidez, Luhusoko operazioan izen eta aitortza handiko gizonak atxilotu zituzten. Baina, gizon horiekin batera, etxea jarri zuen emakumea ere atxilotu zuten, Beatrice Molle. Luhusoko operazioak aktibatu zuen nolabait bake prozesuaren bigarren partea, besteak beste Arnagan bukatu zena.

Beatricen figuraz ahazten gara, askotan etxeari lotuta agertzen zaizkigulako emakume hauek, baina figura hori gabe agian ezingo zen berraktibatu gatazkaren konponbidearen azken fase hori. Eta, kasu honetan, emakume batek izan zuen bere garrantzia.

Indarkeriaren begirada feminista izatearen garrantziaz mintzo zara. Zertan irudikatzen da begirada hori?

Biolentzia continuum bat da, ez dago biolentziarik gabeko egoerarik. Hau ikuspegi feminista batetik ulertzea ere garrantzitsua da. Adierazpen armaturik gabeko testuinguru hau ez da biolentoa? Adierazpen armaturik gabeko egoera hau bake egoera bat da? Zeren, bakea, norentzat da? Egiako gazteentzako bake egoera bat da? Egiako gazte migranteentzako egungoa ez da egoera biolento bat? Oso zaila da bakeaz eta biolentziaz hitz egitea.

Biolentzia existitzen da botere harremanak daudelako eta gainera egitura zapaltzaileak ditugulako. Beste gauza bat da egoera eta abagune bakoitzaren arabera egon daitezkeen biolentzia pikoak. Biolentzia existitzen dela ulertzeak aukera ematen digu beste eremu ez hain agerikoetan dauden biolentziak ere ikusteko, biolentzia sinbolikoak izan litezkeenak. Sinbolikoak diodanean, eta hor ere tranpa egin liteke, ez dut esan nahi adierazpen materialik ez dutenik eta ikusgaiak ez direnik. Biolentzia psikologikoa badago pertsona bat txikituta ikusiko duzu, eta pertsona horrek lana gal lezake, edo beste mila gauza.

Zeintzuk lirateke indarkeria horiek?

Adibidez, ikusezinagoak direnak. Elkarrizketatu ditudan emakume guztiak psikiatrikoki medikalizatuak daude. Ondorio horiek non jasotzen dira? Edo, gatazkaren ondorioz, lekualdatze behartuak ere egon dira. Hitz egiten dugu beste prozesu batzuetan nola egon diren behartutako desplazamenduak bezala definitu genitzazkeenak, baina Euskal Herrian ere egon dira. Ez bakarrik, zeren eta hori ere gertatu da, ETAren mehatxuagatik Euskal Herritik kanpo bizitzera joan behar izan direnak. 80. hamarkadan Frantziak euskal biztanle batzuei errefuxiatu estatusa eman baldin bazien horrek esan nahi du errepresioa zegoela aitortzen zuela. Pertsona haiekin batera euren familia osoa ere badoa, ez al da ere lekualdatze behartua? Frantziak eman zien errefuxiatu estatusa. Horrek aitortza dakar, hau da, pertsona horiek ihes egin behar izan zutela arrazoi politikoengatik eta ez euren borondatez.

Jendeak familia eta lagunak galdu ditu ez zuten kokapen politikoagatik, baizik eta binkulatuta zeuzkaten kide edo senide horiengatik. Jendeak ezkutatu behar izan du bere identitate propioa. ETAk elkarrizketatu dudan emakume baten aita hil zuen gaztea zenean. Madrilera joan behar izan zen, baina denborarekin bere herrira itzuli nahi izan zuen. Unibertsitate ikasketak Euskal Herrian egin zituen, eta lau urtez bere abizena ezkutatu zuen seguru bizi ahal izateko.

Eta alderantziz ere jaso izan ditut bizipenak. Presoen alaba izanda seme-alabak Frantses Lizeoan izena emateko abizena ezkutatu behar izan zuen kasu bat ere badago, gezur batean bizi behar zuten emakumeak. (Seme-alaba horien) aita non zegoen galdetzen ziotenean Espainian bizi zela esan behar izaten zuen, kartzelan zegoela esan behar ez izateko. Andra honek bere segurtasunagatik bere identitate propioa galdu zuen. Zure nortasuna galtzerainoko esfortzua egitea nahikoa biolentoa da.

’Emakumeen gorputzak gudu zelaiak dira gerretan’ esan ohi da. Baita euskal gatazkan ere?

Gatazka politiko armatuetan, gerretan edo dena delakoetan, indar politiko horrek derrigorrez behar du ADN sexualizatu bat operatu ahal izateko. Jakina da gerra askotan emakumeen gorputzak bortxatuak izan direla sistematikoki. Baina hau hortik harantzago doa, logika bat da, espazio publikoaren eta pribatuaren artean nola jokatzen duten islatzen du.

Hor dago, esaterako, Euskaldunon Egunkariaren zuzendari Martxelo Otamendiri gertatutakoa. Atxilotu eta uzkitik torturatu zutenean poliziaren estrategia honakoa izan zen: ‘homosexuala da, baina ez da atrebituko armairutik ateratzera. Beraz, horrela bortxatuko dugu’. Horrek esan nahi du gerra logikak baduela ADN sexuatu bat eta baduela ADN homofobo bat. Izan ere, horretaz baliatzen dira muga hori zeharkatu ez izateko. Kasu honetan Martxelo atera zen eta gertatutakoa kontatu zuen, ausartu zen esatera. Biolentzia politikoa eta bertan gertatzen diren biolentzia sexistak ardatz horrekin ulertu behar dira. 

Elkarrizketatu dudan emakume bat ‘ETArren ama’ bezala irudikatu zuten hedabideek. Leku orotan horrela agertu izan zen. Indarkeria matxista hori indarkeria politikoa ere bada. Ez da besterik gabe emakumea delako, emakumea delako aprobetxatzen dugu indarkeria politikoa forma hauek hartzea.

Lehen aipatu duzu gatazkek polarizazioa dakartela. Zure tesiak ertzetara begira jarri nahi gaitu, bi ‘talde’ edo bi ‘bandoren’ paradigmatik harago. Joera matxistak ez direla soilik ‘aurkako’ taldeetan egon diozu, talde ‘beraren’ barruan ere egon izan direla.

Saiatu naiz ez lan egiten konparazio terminoetan. Uste dut euskal gatazkan asko geratzen dela lantzeko eta askotariko biktimen artean mina eragiten duen kontuetako bat, hain zuzen, hau dela, konparaketena. Baina bai jarri nahi izan ditut ahots ezberdinak bata bestearen ondoan. Eta, batzuetan, patroiak errepikatu egiten dira.

Errepikatzen dira indarkeria sexualizatu politiko horrek antzeko formak hartzen dituelako. Adibidez, bizkartzainak eta espetxe funtzionarioak. Biak dira segurtasun gorpuak, nolabait esatearren, eta biek urratzen dute, nolabait esatearren, publikoaren eta intimoaren arteko muga. Bizkartzaina denbora oro zure itzal baten moduan duzu, zure beste geruza bat da. Kartzelara sartzen zarenean, berriz, segurtasunaren autoritateak zure gorputza ere inbaditu lezake. Eta, ematen den kasualitatea zera da: biek –bizkartzainak eta espetxe funtzionarioak– segurtasuna bermatzen dutela, baina, aldi berean, galdegin beharko genuke bermatzen duten segurtasun motaren inguruan. Izan ere, gizonezkoak izaten dira leku horiek okupatzen dituztenak. Bi gorputz horiek  buruan edukitzearen inkomoditatea alde guztietan errepikatzen da.

Edo errepikatzen da ere emakume izateagatik norbere talde barruan ezberdin sentitzea, auzitan jartzea. Preso baten bikotekidea bazara eta harreman hori uztea erabaki baduzu, –eta ez dut esaten hau beti gertatu denik, nire lanean jaso dudala baizik–, emakume horiek oso kuestionatuak izan dira. Edo presoekin elkartu nahi izan duten ETAren biktimak oso kuestionatuak izan dira euren biktimen elkarteetan. (Jasandako biolentzia) konparatu gabe ere egon daitezke konpartitzen dituzten elementuak. 

‘Bigarren lerroan’ edo ‘atzeguardian’ egon diren emakume horien ekarpena gutxietsia izan da?

Hitz egin dugu gatazkaren ulerkera askotarikoa izan behar duela, gatazka asko daudela, subjektibitate ezberdinak. Hitz egin dugu ere biolentzia modu sakonagoan aztertu behar dela. Eta uste dut parte hartze politikoak ere beste berrikuspen bat behar duela. Pentsatzen dugu askotan parte hartzea bakarrik dela politika instituzionalean ordezkaritza edukitzea, edo sindikalismoan artikulatuta egotea, edo erakunde klandestino bateko kide izatea, edo segurtasun gorputzen parte izatea. Baina, egia esan, politika askoz ere gehiago da.

Fijatzen bagara, eta hau Ane Larrinagak eta Mila Amurriok aspaldi esan zuten, auzo elkarteetan edo guraso elkarteetan, esaterako, gehienak emakumeak dira. Hori ez al da ere parte hartze sozio-politikoa? Nik uste baietz. Eta, gainera, parte hartze egituratzailea egiten ari zara. Auzo elkartean edo eskolan bazaude komunitate baten egituraketan parte hartzen ari zara.

Tesian parte hartu duten emakumeei, gehienei behintzat, ea sozio-politikoki parte hartu duten galdegin diedanean ‘ezetz’ esan didate. Baina, gero, elkarrizketatzen jarraitu izan ditudanean esan didate biktimen elkarteetan edo Etxeraten zeudela. Zergatik ez dugu hori parte hartze politikotzat hartzen? Segur aski asoziazionismotzat dugulako eta ez zaigulako nahikoa politikoa iruditzen.

Eta, gainera, emakume horietako batzuk elkarte horien bitartez iritsi dira leku politikoki homologatuetara. Elkarrizketatutako preso baten senide bat Europako Parlamentura joan zen gaixo dauden presoen inguruan hitz egitera. Eta, bestalde, soberan ezagutzen ditugu ETAren biktimak izan eta ordezkaritza politikoan lan egin duten emakumeak. Iruditzen zait parte hartze politikoaren ulerkera ere birpentsatu beharko genukeela. Ikusi beharko genuke emakume horiek ere ekin dutela, ez direla subjektu pasiboak, ez direla biktimak bakarrik, egunerokoari aurre egin diotela. Eta egunerokoari aurre egin diote gauza txikiekin: lagunarekin paseatzen, familian lanak banatzen... Baina, baita ere, euren iniziatiba edo gogo propioei lekua ematen. Adibidez, batzuk tope gotortu dira ikasketetan, beste batzuk nahi izan dute lanpostu handi bat, beste batzuk bidaiatzera joan dira... Hori ere bada ekitea. Ez da super iraultza politikoa, baina sufrimendu edo zapalkuntza egoera hartatik atera nahi izatea adierazten du. Nik uste hau aitortu egin behar dela.

Eta, baita ere, autoritateari aurre egin diote. Adibidez kartzelara janaria edo mezuak sartu dituzte. Edo aprobetxatu dute euren senarren heriotzaren urteurren bat hedabideen aurrean zerbait berria esateko... Lortu dute arrakalen bidez irekitzea zurruna den egitura bat. Hori ere aitortu behar zaie. Emakume hauek parte hartze sozio-politikoa izan dute, gure arazoa da hori horrela ulertu ez izana. Eta, noski, konsziente izan behar dugu eskala txikiagoan ere egin dituzten eraldaketa horietaz, baldin eta emakume hauek subjektu aktibo edo politiko kontsideratu nahi baditugu .

Mikel Laboak ‘Gure hitzak’ kantan honakoa zioen. ‘Zer dio, isiltzen denak, isiltzen denean?’ Geratzen diren oraindik ere esan gabekoak?

Segurtasunagatik emakume askok ezin izan didate esan, edo ez didate esan nahi izan haien parte hartzeak zein inplikazio eskatzen zuen. Edo, besterik gabe, ez diet galdetu egokia ikusten ez nuelako. Noski, lan honek muga batzuk dauzka. Euskal Herriko gatazkaren konponbiderako prozesua ez dago garantia guztiekin itxita. Ezin dut permititu tesi batengatik emakume batzuk arriskuan jartzea. Arriskuan jartzea diodanean esan nahi dut badirelako kontatu ezin dituzten gauzak, baina baita ere beraien talde propioan egon diren desadostasunak eta arrakalak emakume hauek auzitan jarri dituztelako.

Maider Galardi Fernandez de Agirre (Lasarte-Oria, 1995) es periodista y graduada en Sociología y Master en Estudios Feministas y de Género. En la actualidad está realizando la tesis doctoral en la UPV/EHU, donde imparte clases en la facultad de sociología. Maider Galardi trabajó durante varios años en Berria, y en la actualidad dirige el podcast feminista Berria FM. Un podcast que es todo un referente tanto para el feminismo como para el periodismo en euskera y que en 2022 logró el premio Periodismo digital que conceden todos los años la Asociación Vasca de Periodistas Euskal Kazetarien Elkartea y el Colegio Vasco de Periodistas–Kazetarien Euskal Elkargoa.