“Ez ditugu gure artean nahi, pobreak eta beltzak direlako”

Javi Juliok (Donostia, 1978) kamera hartzen duenean badakizu lente horren bitartez bere sentsibilitate izugarria transmititzen saiatuko dela. Fotokazetari eta zinemagile honek urteak daramatza nazioarteko hainbat hedabide eta agentziarekin lankidetzan, beti ere borroka sozialei, giza eskubideei edo migrazioei begira. Besteak beste, Javi Julio Aita Mari dokumentalaren zuzendaria da. Lan horretan, hiru urte baino gehiago eman ditu Mediterraneo Erdialdeko lan humanitarioetarako salbamendu-ontzi bihurtutako euskal atunontzi zahar baten jarraipena egiten.

Nola iritsi zen fotokazetari donostiar bat Aita Marira eta zergatik erabaki zenuen bertan sartzea?

GKEan (Itsas Salbamendu Humanitarioa) parte hartzen zuen jendea beste istorio batzuetan ezagutu nuen. Haiekin egona nintzen Quios uhartean –Egeo itsasoan, Turkiako Karaburun penintsulako kostaldetik gertu dagoen Greziako uhartean– era desegokian errefuxiatuen krisi deitu izan zitzaiona gertatu zenean. Gero haietako batzuekin bat egin genuen beste erreskate-ontzi batean. Orduan batzuk ezagutu nituen, batzuen adiskide ere egin nintzen. Erreskaterako ontzi bat itsasoratu nahi zutela esan zidaten.

Bat-batean abisatu zidaten prest zegoela, ea grabatzera joan nahi nuen. Hasiera batean, asmoa dokumental labur bat egitea zen. Nire kontura egin nahi nuenez, pentsatu nuen interesgarria izango zela ontziaren eraikuntza grabatzea. Gauza bitxia iruditzen zait munduan zehar bila ibili eta gero basea Zarautzen izanda azkenean ondoan dagoen Getarian lortu izana.

Nire asmoa erreskate-ontziaren berreraikuntza dokumentatzea zen, eta lehen misioan irtetea hori guztia azaltzeko. Gertatzen dena da guztia (Pedro) Sanchez Gobernuan sartu zenean gertatu zela. Handik gutxira Aquariusen krisia etorri zen, eta Sanchezek bere burua eskaini zuen ontziari portua emateko. Egia da gero ikusi genuela itxurakeria baino ez zela eta arreta erakartzeko ekintza kolpe hutsa, baina une horretan bai GKEak baita nik ere irteera gauzatzeko giro ona zegoela pentsatu genuen. Hala ere, lehen baimena eskatu bezain laster amaitu zen, eta horrela behin eta berriro. Orduan pentsatu nuen interesgarria zela kontatzea zergatik ez zuten nahi ontzi horrek irtetea.

Zergatik pentsatu zenuen garrantzitsua zela horrelako dokumental bat grabatzea, zuzentzea eta ematea?

Batzuetan toki batzuetara zoaz, eta zure lagunek mapa batean kokatzen ere ez dakite. Adibidez, Libano Libiarekin nahasten dute. Beste batzuetan normalizatuta ere baditugun aipamen arrazistak egiten dituzte. Orduan, lehenik eta behin, jende horrek Europara etortzeko zer prozesu igaro behar duen kontatu nahi nuen, eta, bigarrenik, horrek berarekin dakarren guztia.

Mugen politika europarraz hitz egin nahi nuen, hori baita jende horrek ihes egin beharraren erruduna, gehienetan bizia jokoan jarriz. Era berean, eta beti esaten dut hau, baina dokumentala ikusita nire amak zer gertatzen ari zen ulertzea nahi nuen. Askotan iruditzen zait jendea ikusten hasten dela, enpatizatu egiten duela eta elkartasuna adieraz dezakeela, baina ez duenez egoera ezagutzen eta daturik ez duenez, azkenean utzi egiten du. Beraz, nire helburua pedagogikoa zen, filma ikusi ondoren jende guztiak gertakarien konposizioa egin eta bere ondorioa atera zezan.

Dokumentala 2021ean eman zen. Oraindik indarrean dagoela uste duzu?

Egoera are okerragoa da. Ordubete egon gaitezke azaltzen zergatik dagoen okerrago. Baina gauza zehatzetara joateagatik: Migrazio eta Asilo Itun berria, Europako hauteskundeetarako iragarpenak… Iaz ia 300.000 asilo-eskatzaile izan ziren, eta Europar Batasunak esan du ez dituela hartuko 30.000 pertsona baino gehiago. Are gehiago, Estatu batek uko egiten badio, hartzen ez duen pertsona bakoitzeko 20.000 euro ordaindu beharko ditu, besterik ez.

Beraz, egoera askoz okerragoa dela iruditzen zait. Gainera, gogora ekarri behar dugu Espainia izan zela negoziatzeko, mugak esternalizatzeko eta ez daitezen igaro pila bat ordaintzeko politika horiek ezarri zituena. 2006an (Jose Luis Rodríguez) Zapateroren agintepean hasi zen Espainia hori. Orain telebistan ateratzen denean ia Che Guevara dirudien Zapatero hori. Tamalgarria da neurri horiek martxan jartzen dituztenak agintari sozialdemokratak izatea.

Zer erantzukizun dute Europako gobernuek mugan gertatzen denaz?

Erabatekoa. Hemen lehen mailako errefuxiatuak daude eta, gero, bigarren mailakoak. Lehenik, kategorizatu egiten ditugu, eta, gero, azpikategorizatu. Lehen errefuxiatuak ziren. Errefuxiatua bazara, ihes egiteko dituzun arrazoi politikoak azaldu behar dituzu, eta horrek azalpen asko ematea eskatzen du. Hori dela eta, migratzaile deitzen zaie. Eta nolabait deslegitimatzeko jada ez dira migratzaileak, pertsona migratzailea mugitzen ari den norbait delako. Orain migratzaile ekonomikoak dira. Azkenean, aporofobia eta arrazakeria dira. Ez ditugu gure artean nahi, pobreak eta beltzak direlako. Gero, lehen eta bigarren mailako errefuxiatuen gaia ere hor dago. Errusiak Ukraina inbaditu duenean inork ez du zalantzan jarri ukrainarrek asiloa eskatzeko eskubidea dutela. Baina beltza eta sudandarra zarenean, adibidez, han ere gatazka baitago, ez duzu horretarako eskubiderik, eta hori arrazakeria da.

Zure ustez, zein da pertsona beltzei ematen zaien tratamendu mediatikoa?

Badirudi pertsona horien heriotzak berez gertatzen direla. Gertatu egiten dira eta listo, errepideko istripuak gertatzen diren bezala. Astebururo izaten dira hildakoak errepidean, eta astero itotzen da jendea itsasoan. Orduan, noski, gertatzen diren istripuez hitz egiten baduzu, jada ez da erantzukizunik eskatzen. Beraz, aurretik esandakora itzuliko naiz, errefuxiatua bazara, azalpenak eman behar dituzu, baina nahiago dute migratzaile deitu eta ez egitea.

Itsasoko heriotzak hilketak dira?

Norbait pateran badoa, erantzukizuna beste norbaitena da. Zergatik eska dezake ukrainar batek asilo-eskubidea eta gatazkan dauden herrialdeetako sudandar, eritrear edo somaliar batek ez? Agintariek eman behar dizkigute azalpenak.

Heriotzak normalizatzeko puntura iritsi al gara? Uste duzu gizatasuna kendu diegula?

Nire iritziz aspaldi igaro genuen puntu hori. Badago Interneten dabilen irudi bat, bederatzi aldiz errepikatzen den Aylanen argazkia. Lehenengoa benetako argazkia da, eta hurrengoak desitxuratuz doaz azken bineta zuriz dagoen arte. Aylan 2015ean hil zen. Hurrengo urtean hildakoen erritmoa eguneko bi Aylan-ekoa zen. Garbi dago gizatasuna kendu diegula.

Gero badago beti jartzen dudan adibide bat: Alde batetik, ekainean bete zen urtebete ekialdeko Mediterraneoan izandako hondoratze handienetik. 750 pertsona zeramatzan arrantza-ontzi batek arazoak izan zituen eta hondoratu egin zen. Greziako kostazaina irten aurretik denbora asko igaro zen, eta inor ez zen haiek erreskatatzera joan beranduegi izan zen arte. Bestalde, lau egun geroago, batiskafo txiki batek inplosionatu egin zuen; barruan, Titanic ontziaren hondakinak ikusteagatik 230.000 euro ordaindu zituzten bost aberats zeuden.

Egoera horren aurrean, Hibai Arbidek hau zioen: “Ikusi egin behar da nola gailendu den kapitalismoa, guk, supermerkatuan zentimoak zenbatzen ditugunok milioidun batzuekiko enpatia handiagoa sentitzen badugu”.

Uste duzu erlazioa dagoela bizitza arriskatzea erabakitzen duten pertsonen eta haien generoaren artean?

Nik esan diezazukedana da itsasontzian hartu genituen eta ondoren nirekin hitz egin duten gehienak gizonak zirela, gizon gazteak. Emakume batentzat askoz zailagoa da bidean mota guztietako indarkeriak jasaten diren hiru urteko bideari eustea. Mundu guztiak daki Libiara iristen zarenean sistematikoki bortxatuko zaituztela, guztiek dakite hori.

Zer eragin du kriminalizazioak laguntza humanitarioan?

Kriminalizatzea bilatzen da, dirudienez hori delako geratzen den azkena. Edozein elkartasun edo jarrera kriminalizatu nahi dute. Baina norabide bakarrean egiten dute. Begira, Frantzian eta Italian zenbait alkate epaitu dituzte pertsona beltzak igarotzen diren lekuetan haiei laguntzeagatik edo arreta emateagatik, janaria edo ura emanez.

Hala ere, duela bi urte arreta Ukrainako gatazkan jarri zenean, gogoan dut komunikabideetan hau irakurtzen zenuela: “Manolo, taxi gidaria: asteburu batean nire taxia hartu eta familia bat ekarri nuen, berriro egingo nuke, zalantzarik gabe”. Manolo bertako heroi gisa baloratzen dute, eta aipatu ditudan alkate horiek epaitu egiten dituzte.

Gobernuz Kanpoko Caminando Fronteras Erakundearen arabera, 2023an 6.628 pertsona hil ziren itota Mediterraneoan. Pentsa dezakegu datuak are handiagoak direla? Gorpu asko uretan desagertu egiten dira…

Jakina, hala da. Nik, Lesbosen –Egeo itsasoan, Turkiako kostaldetik gertu dagoen uharte multzo handi baten parte den Greziako uhartea–, ikasi nuen gorpuek ez dutela flotatzen. Han nengoenean hondoratze bat izan zen eta itsasertzera 10-12 gorpu iritsi ziren, ohikoena gorpu horiek hondoratzea da. Inork ez daki zenbat hil diren, heltzen zaizkigunak baino ez ditugu zenbatzen. Aita Mari filman, pateraren seinalea jaso eta bila irten zenean, bila atera zen taldeak beste txalupa bat aurkitu zuen. Inork ez zekien han zegoenik eta motorra apurtuta zuen. Hau da, akats batengatik erreskatatu ahal izan genuen txalupa bat. Hiru ordura ekaitza etorri zen, txalupa hondoratu egingo zuen. Jende hori ez zen estatistika bat ere izango. Inork ez zekien han zeudenik.

Senide askok urteak ematen dituzte gertukoei buruz zerbait jakin nahian?

Noski. Erreskatea egiten denean, sinatu egiten da; data jarri eta abisatu egiten da. Baina Lifelineko lehen ontzian txalupa bat botata aurkitu genuen. Egia esan, txalupa ikusi ere ez zen egiten, norbaitek puntu txiki bat ikusi zuen rift azpian, eta urpekari bat uretara sartu zen sinadurarik zegoen ala ez ikusteko, eta ez zegoen sinadurarik. Patera erraldoi bat zen, nire bizitzan ikusi dudan handienetakoa. Inork ez daki nola hondoratu zen, inork ez daki zer gertatu zen barruan zegoen jendearekin.

Zer egin dezakegu egoera hori iraultzeko?

Lehenik eta behin, alderdi fatxa eta arrazistei botorik ez eman. Gero, mobilizatu, antolatu eta protesta egin, gure inguruan jarrera arrazistarik ez onartzeaz gain. Gure inguruan jarrera matxistarik onartzen ez dugun bezala, jarrera arrazistarik ere ez dugu onartu behar. Nik ez ditut jarrera horiek onartzen nire inguruan. Pertsona askorekin eztabaidatu dut horri buruz.

'Aita Mari' berriro filmatuko al zenuke? Horrela baliz, filmaketan zerbait aldatuko zenuke?

Ez, filmaketatik ez, benetako ikasketa izan zen. Ez dakit horrela inplikatuko nintzatekeen horrelako proiektu batean, ia bi urte eman bainituen atean motxila eginda. Bakarrik bizi bazara, ez da ezer gertatzen, baina une horretan alaba bat genuen eta ez nintzen ni malabarrak egin behar zituen bakarra. Azkenean, zu ere zama bihurtzen zara zure bikotekidearentzat, eta zure bizitza ez da berea baino bereziagoa, fotokazetaria izan arren. Nik hartu nuen zama hori, baina beste pertsona bat ere bere gain hartzera behartzen ari nintzen. Maila ekonomikoan ere oso gogorra izan zen. Autonomoa naiz, lan asko baztertu behar izan nituen, eskaintzak pasatzen ikusten zenituen zure kontu korrontean gero eta diru gutxiago zegoen bitartean.

Eta maila emozionalean?

Gauzak oso argi nituen eta oso erabakita neukan zer egin nahi nuen eta azken ondorioraino eraman. Garai hauetan, gauzak kolektiboan egitea da dagoen gauzarik iraultzaileena.