Indarkeria mozorrotzen duten hitzak

Behar baino gutxiago erreparatu ohi diogu gertaera sozialei buruz hitz egiteko daukagun moduari. Ostera, gure mundu ikuskerak lotura zuzena du hura deskribatzeko erabiltzen ditugun irudi, termino eta metaforekin: hitzek ez dute soilik esan nahi duguna janzten edo apaintzen; aitzitik, munduaren ulerkera bera egituratzen dute. George Lakoff hizkuntzalariak zioen gertakari eta egoera sozialei eransten dizkiegun esanahien arabera egokitzen dugula gure jokabidea ere. Horregatik du hizkuntzak berebiziko garrantzia indarkeriazko eta botere egoerak erreproduzitzeko garaian: erabiltzen ditugun hitz eta adierazpenek ere ematen diotelako forma partekatzen dugun munduari.

Prozedura erraza bezain inkontzientea da: mezu asko birritan pentsatu gabe asimilatu eta errepikatzen dira, garraiatzen duten esanahia aldiro-aldiro apur bat gehiago finkatuz iruditeria kolektiboan. Komunikabideek eta proiekzio publiko handia duten eragileek biderkatu egiten dute efektu hori.

Bortxaketa bera naturalizatzen dituzten adierazpenak

Zer ari gara esaten, adibidez, taldean emakume bati eraso egiten dioten bortxatzaileei animalia saldoa deitzen badiogu? Manada, 2016ko sanferminez geroztik, iruditeria kolektiboan erabat ainguratuta geratu den metafora bat da, irudi oso zehatz bat aktibatzen duena. Ordutik, aski da hitza bera errepikatzearekin, egoera osoa gogora ekartzeko. Hitza bera, ordea, ez da konnotaziorik gabeko adierazpen hutsa: indarkeria sexista naturalizatzen duen iruditeria oso bat berraktibatzen du. Animalia saldoaren metaforak gizonen jokabide sexualaren inguruko urte eta topiko errotuak dakartza gogora: euren burua kontrola ezin dezaketen eta instintuz jokatzen duten animaliak dira Manadak, zibilizaziotik aparteko oihanetan zelatan dauden munstroak. Eta ez, sinpleki, taldearen babesa eta boterea baliatuz besteak menderatzen, umiliatzen eta mintzen dituzten gizonak.

“Garrantzitsua da indarkeriari buruz eraikita dauzkagun buruko eskemez jabetzea, eta gauzei euren izenez deitzen hastea: ‘Manadak’ ez dira animalia saldoak, euren botere egoera baliatzen duten gizon taldeak baizik. Indarkeria matxista ez da sistemaren akats txiki bat, haren berezko egituraketa desorekatuari eusteko oinarrizko tresna baizik.”

Era horretako adierazpenek, ohartu gabe, bortxaketa bera naturalizatzen dute; ikasita dauzkagun topiko eta balio sistema patriarkalean zentzua duen logika partikular bat elikatzen dute, eta bortxaketaren kulturaren parte dira.

Zergatik mintzo gara, beraz, bortxaketaren kulturaz, eraso zehatzez harago? Indarkeria orok duelako atzean hura legitimatzen eta naturalitzatzen duen diskurtso bat. Biolentzia sexista, bere formatu fisiko, psikologiko zein ahozkoetan, konstante bat izan da gure historian; garai eta espazio guztietan erabili izan da emakumeak menderatzeko eta kontrolatuta edukitzeko. Gizartearen oinarrian dauden botere harreman patriarkalei eusteko ezinbesteko tresna da biolentzia, eta, horregatik, hura naturalizatuko eta iraunaraziko duten diskurtso, balio eta usteen beharra du. Horiek iruditeria kolektiboan eta identitate pertsonaletan zenbat eta errotuago, are sendoagoa izango da dominazioa.

Manada metafora gisa

Balio eta topiko horietako asko hizkuntzaren bidez erreproduzitzen ditugu egunerokoan, eta adibide bat da Manada metaforarena, edo bortxaketak salbuespenezko zerbait direla ulertarazten duten narratiba guztiena. Uda honen amaiera aldera sarri aditu dugu komunikabideetan Manada efektua ugaritzen ari ote den; kasik fenomeno natural baten trataera eman zaio arazoari, jatorria aspalditxotik ezagun ditugun botere harreman patriarkal klasikoetan dagoela aipatu gabe.

Bilboko manadaz hitz egiten da, edo Manresakoaz, kutsadura- edo dei-efektu moduko baten bidez hedatu den gaitz berri berri bat bailiran. Indarkeriari buruzko ulerkera tranpati eta patriarkal bati erantzuten dioten eskemak dira, eztabaidagaia testuingurutik ateraz salbuespenaren narratiba elikatzen dutenak.

Patriarkatua beti ahaleginduko baita indarkeria biren edo gutxiren arteko arazo bihurtzen, eta haren alderdi eta ardura soziala ezkutarazten. Eta horretarako eskura ditu gizonen eta emkumeen jokabide sexualari buruz ikasita dauzkagun eskema eta topiko andana bat: esate baterako, gizonen sexu grina kontrolaezina dela, animaliazko alde bat dutela, eta, hori jakinda, emakumeen ardura dela erasoa eragoztea; probokazioak saihestuz, espazio eta ordu jakin batzuetatik kanpo geratuz, edo kanpoko [uler bedi, gizonezko baten] babesa bilatuz.

Pentsaera hori hain errotuta dago gure mundu ikuskeran, erabiltzen dugun hizkuntzan eta sortzen ditugun testuetan ere sarritan islatzen baita; komunikabideetan, epaitegietan zein eguneroko elkarrizketetan, bortxaketaren kultura erreproduzitzen da. Sanferminetako bortxaketaren epaiak, esate baterako, indarkeria matxistari buruzko ikuspegi patriarkal horren arrasto ugari zekartzan lerro artean idatzirik, abusuaren eta bortxaketaren arteko bereizketa injustutik hasi eta kontsentimenduaren iruzurreraino. Bere buruari segurtasunaren eta justiziaren bermatzaile rola egozten dioten hainbat erakundek ere nahi baino gehiagotan erreproduzitzen dute bortxaketaren kultura; adibidez, Ertzaintzak berak, Bilbon jazotako bortxaketa baten ostean emakumeei aholkatu zienean kalean bakarrik ez ibiltzeko eta hitzordurik ez adosteko ezezagunekin. Segurtasunaren izenean euren askatasuna mugatzeko, alegia.

Eraso bakoitzak funtzionatzen du kontrolerako mekanismo gisara, abisu modura. Eta izu hori areagotzen dute erasoei buruz sortzen ditugun narratiba eta diskurtso askok. Horregatik da garrantzitsua indarkeriari buruz eraikita dauzkagun buruko eskemez jabetzea, eta gauzei euren izenez deitzen hastea: Manadak ez dira animalia saldoak, euren botere egoera baliatzen duten gizon taldeak baizik. Indarkeria matxista ez da sistemaren akats txiki bat, haren berezko egituraketa desorekatuari eusteko oinarrizko tresna baizik. Eta, batez ere, ez da proliferatzen ari den fenomeno bat, espazio eta garai guztietan erabili den oinarrizko dominazio modu bat baizik. Kontua ez da gizonak bat-batean ohartu direla taldean boteretsuagoak eta inpuneagoak direla: gizartetik mendeetan ikasi duten mezu bat da hori.

Las palabras y expresiones que usamos no sólo reflejan los esquemas mentales que hemos construido sobre determinadas situaciones; también conforman un imaginario compartido. El lenguaje es un componente primordial a la hora de reproducir y mantener relaciones desiguales de poder; por eso es tan importante prestar atención a la manera en que hablamos sobre la violencia sexista. Ser conscientes de cómo, por ejemplo, metáforas y expresiones como la de ‘La Manada’ —tan frecuentemente utilizada en los últimos años para referirnos a violaciones cometidas sirviéndose del poder y la impunidad que confiere el colectivo— evoca todo un imaginario que naturaliza la violencia sexista.