Edurne Azkarate: “Ausartagoak izan eta euskarazko edukiak erdigunean jartzeko unea da”

Oholtza gainean, antzerkigintzan, ibili zara batik bat ‘ Irati’ zure lehen filma heldu zen arte. Nola suertatu zen aukera?

Egia esan era oso arrunt batean, casting prozesu baten bitartez izan zen. Kasualitatez iruditu zitzaidan garai ona zela ikus-entzunezkoetan saiatzeko, asko ibili nintzelako antzerkian eta ea aterako ote zitzaidan aukeraren bat eta, bai, Paul Urkijo zuzendariarekin ‘Irati’ atera zen. Momentu hartan shock handia izan zen, baiezkoa ematen dizutenean sinestezina da. Oso eskertua nago Pauli eta bizitzari aukera hori eman didalako.

Arrakasta itzela lortu du filmak, ez soilik Euskal Herrian, euskarazko estrenaldirik jendetsuena izan zen. Zer sentitzen duzu horren parte izanda?

Bitartekari bat bezala sentitzen naiz, pelikula zoragarri horren parte beharrezko bat gehiago. Azken batean, ekintzailea, ideiaren jabea eta lan gehien egin duena Paul izan da, bera da ideologoa edo proiektuaren arima, eta beste alde batetik, publikoa dago. Publikoak erabaki du erantzun hori ematea, eta ni nago Paulen eta publikoaren artean, oso leku goxo batean.

Zineman mugarri bat izan da hizkuntza gutxituen aldeko apustuaren eta arrakasta izatearen arteko dikotomia faltsuarekin amaitzeko?

Iruditzen zait herri honetan badugula kanpotik etorritako baina barneratu dugun txikitasunaren diskurtso hori, nolabait inkluso arrakasta zigortzera heltzen dena. Guk geuk sinistu ezean ez ditugu gauza handiak egingo, eta posible da gauza handiak egitea. Alderdi txarrak ere baditu, mundua geroz eta konektatuagoa dago eta horren alde on bat izan liteke zuk ikusi dezakezula zinema finlandiarra edo japoniarra edo Gabongoa. Gu ere sartu gaitezke munduko kultura horien guztien eragile eta parte-hartzaile bezala, baina guk geuk sinistu behar dugu; behar dugu norbanakoen eta batez ere egituren bultzada. Borondatea behar da sinesteko munduaren parte garela.

Euskarazko zinema hilzorian, bikoizketa krisian...nola bizi duzue egoera aktoreek?

Nire kasuan, hiruko oreka bat mantendu nahiko nuke. Batetik, badut asmo bat euskararen egoerari edo euskal kulturari aportazio bat egitekoa. Hori niretzat garrantzitsua da eta neure bilakatu nahi izan dut. Beste aldetik, nire inkietute artistikoa edo nire nahia da proiektu interesgarriak izatea, eta beste alde batetik daude diru sarrerak. Batzuetan hirurak elkartzea zaila da. Izan daiteke garai batean edukitzea hiru puntu hauetatik bi nahiko ondo eta dirua faltatzea edo, alderantziz, lana edukitzea baina ez euskarazko lanik... Penaz bizi dut, gustatuko litzaidakeelako euskarazko aukera gehiago egotea.

Ikus-entzunezkoetako hizkuntza politikak errotik aldatzeko eskatzen ari dira norbanako eta eragile asko…

Uste dut momentu egokia dela ausartagoak izateko eta euskarazko ekoizpenak erdigunean jartzeko. Apustu tinko, irmo eta ausart bat egiteko momentua da, ez soilik euskarazko ekoizpenak indartzeko edo erdizka banatzeko. Ez dut uste hemen beharra daukagunik beste hizkuntza batzuetan ekoizteko, euskaraz hemen bakarrik ekoitzi daitekeelako.

Zein punturaino baldintzatu du euskararekin izan duzun harremana Arabako Errioxan jaio eta bizi izanak, ala hobe esanda, horren gainean dauden aurreiritziek?

Gustura nago orain. Lehen igual deserosoago zen erronka asko daudelako periferia guneetan. Gerora ere pixka bat amorrutik bizi nuen hainbeste azpimarratu behar izatea nongoa naizen, ea zergatik hitz egiten dudan ongi euskaraz eta diskurtso hori guztia, pixka bat zaharrunoa iruditzen zaidana. Baina beste alde batetik, ulertzen dut jakin-min hori nondik etor daitekeen. Orain eroso nago ulertu dudalako egoera horrek ekarri didala bozeramaile edo pertsonaia ikusgarri gisa toki bat. Eroso nago hartu dudalako konpromisoa Araban gertatzen diren gauza guztietan parte hartzeko. Zentzu horretan, oso erraza da ni engainatzea. Batez ere mugitzen naiz Arabar Errioxan eta Gasteizen, eta hortik heltzen zaizkidan proposamen guztiak hartzen ditut.  Ikusgarritasuna eskuratzen dudan puntuetan, esparru horiek eta borroka horiek ere existitzen direnaren oroigarria naiz.

“Nire borroka da euskara eklektikoa” adierazi izan duzu. Zer esan nahi duzu horrekin?

Bai, uste dut nik ere egin nuela prozesu bat neure buruari onartzeko neurea euskara eklektiko bat zela, zeren batzuetan senti izan dezakezu zure euskal nortasuna gutxietsia. Orduan erabaki nuen hori izango zela nire aldarria, ikusten nuelako nire inguruan, periferietan batez ere, baina nire esperientzian arabar-errioxan, ba guk hiztegia osatzen dugula euskalki ezberdinetatik lapurtuz, edo irratian entzuten duzunetik, edo jendea ezagutuz... Azkenean beti geratzen zaizkizu prosodiak, hitzak, azentuak eta denetarik, eta horrela osatzen da gure hiztegia, nahiz eta igual euskara arraroa izan.

Kritika zorrotzak jaso izan dituzu hori defendatzeagatik...

Nire ustez periferietako euskalduntze eta ahalduntze prozesu horiek guztiak, -eta hor dago gure euskara eklektikoaren borroka-, bateragarriak direla beste borroka batzuekin, adibidez euskara jatorrago edo jasoagoa daukaten beste borroka batzuekin. Azken finean, helburua berdina delako: hizkuntzaren biziraupena. Gero elkarrizketa oso interesgarriak suerta daitezke. Niri gehien harritu ninduena garai horretan da eztabaida sortu izana edo nire esperientzia eta nire diskurtsoa kontrakotasunetik hartu izana, ni ekipo berdinekoa sentitzen naizelako.

Hitz egin dezagun lan munduaz, aktore munduaz. Egun batean unerik gozoenean zaude eta hurrengoan lanik gabe. Nola egin aurre ziurgabetasun horri?

Esperantzarekin. Fede eta gogo kontua da. Fedea, eta baita egoera erdi egonkor bat edukitzea ere eta ez egotea prekarietatearen zulorik sakonenean. Nik ez daukat super egoera pribilegiatua, baina bai oso egonkorra. Orain, gutxi gorabehera orekatzen naiz. Lanik gabeko denboraldietan ikusten duzu kontu korrontea nola jaisten den, baina badakizu zerbait etorriko dela eta guk ere badaukagula gure lana sortzeko gaitasuna. Garai onak izan daitezke beste proiektu batzuk abiatzeko. Nik izaeraz beti daukat joera okupatua egoteko, beti nago zerbaitetan. Normalean ez dakit zer egingo dudan bi hilabeteren ostean eta hala ere, hilabeteak aurrera doaz eta gauzak egiten ditut. Egia esan oso entretenitua nago. Egia da enplegu edo lan asko behar dituzula soldata bat osatzeko. Batzuetan oso gozagarria da proiektu bakarrean egon ahal izatea, hori pribilegio bat da eta igual ez luke hala izan behar. Izan daiteke etorkizun batean erabakitzea ez didala konpentsatzen, zeren gogorra ere bada. Baina, oraingoz, hau da nire apustua.

Autoesplotazioaren eta lana gustoko izatearen, errealizazioaren, arteko muga non dago?

Autoesplotazioaren eta lana gustuko izatearen arteko zubia heldutzea dela esango nuke, bizitzak dakarren ikasketa proiektu arrunta dela, edozein bizitzari eta ogibideri ondo datorkiona. Hori generikoa da, medikamentu generikoa. Heldutzea, ikastea eta neurtzen praktikatzea. Praktika bat da, eta horretarako entrenatu behar da. Bestela beti zaude edo oso goian edo oso behean edo oso autoesplotatua. Ez baduzu hori kontuan hartzen, buka dezakezu depresioaren zulorik beltzenean.

Ezetz esaten jakitearen garrantzia...

Bai, eta uste dut tresna antzestral bat dela intuizioa, eta ikasketa prozesu horren barruan dagoela horri dagokion lekua ematen jakitea. Nik asko ikasi dut horretan. Batzuetan esaten dut baietz eta momentua heldu baino egun bat lehenago pentsatzen dut: “zergatik esan dut baietz?”. Horri begiratzea ere entrenamendu bat da.

Eskubideen arloan, zer moduz zaudete?

Saiatzen ari gara sistemari ulertarazten zein den gure egoera eta zeintzuk diren gure oinarrizko eskubideak. Orain atera da Euskal Autonomia Erkidegoko konbenioa. Oso beharrezkoa ikusten dut,  gauza batzuk betetzeko oso zailak, baina langile modura helduleku hori edukitzea oso garrantzitsua da.

Belaunaldi oso baten erretratua da prekarietatearena, ziurgabetasuna, behin eta berriz berrasmatu behar izana... Zuk zuzendutako Formol Laborategian landu dituzue horiek, eta gazteen gaineko klixeak... zein harrera izan du proiektuak?

Oso ongi, super pozik nago, nire bizitzan mugarri bat izan da proiektu hori sortu ahal izatea. Artistikoki ahotsa bilatzeko ariketa hori egin ahal izatea pribilegio bat bezala bizi izan dut, zorte bat bezala. Gainera berreskuratu nahi izan genuen antzerkiak daukan kolektibotasunaren mobida hori. Oso antzezlan probokatzailea zen baina batasun baterako bidea egiten zuen nolabait, eta jendea oso mugitua ateratzen zen. Maitasun pila eman digute. Gainera, lehenengo aldiz ausartzea zuzendari izatea eta agindu hori hartu ahal izatea eta pentsatzea nola nahi dudan nire ogibidearen barruan karrera egin zuzendari bezala, edo nola nahi ditudan sinatu obrak, zein den nire kodea edo lengoaia…Ez dakit oraindik gehiegi prozesatu dudan, baina badakit zerbait handiaren barruan nagoela eta oso babestuta nagoela. Igual ez nekien zeinen beharrezkoa neukan kaxoi hori irekitzea.

Gazteak jopuntuan izan dituzue Formol Laborategian, zergatik?

Hor hutsune bat ikusi genuen. Ez genuen egin merkatu ikerketa bat, non egin zitekeen nitxoa… Guk ez dugu horrela funtzionatzen… Kontua da pentsatu genuela “joe, bada garaia guk kontatzeko geuretik gure garaiari buruz”. Ikusten genuen asko hitz egiten zela guri buruzko gaien inguruan: gazteak, prekaritatea, euskalduntasuna, nortasuna, lan mundua, jubilazioa…Sentitu genuen pilota gure teilatuan zegoela eta guri zegokigula horri buruz hitz egitea. Iruditu zitzaigun justuena eta umilena ere bai; pixka bat egozentrikoa ere bai, baina justifikatu genuen nolabait umore absurdoaren bitartez eta nostalgia jaialdi bat egitearen bitartez. Hor ikusi genuen oso ulertuak ginela. Izan ere, jende batek errepresentatua ikusi zuen bere burua. Babesleku bat eta kedada toki bat sortu genuen, beste gazte askorekin batera.

Oro har, feminismoarekin eta LGTBIQ+ eskubideen alde kultur alorrean egiten ari dira urratsak?

Bai, eta eskerrak. Egoistaki pentsatuta ere pentsatzen dut, jo, hau hobetzen hasi bada agian nire belaunaldiko emakumeek lana edukiko dute 50 urte dutenean. Edo, orain hasi badira pertsona arrazializatuak edo LGTBIQ+ pertsonaiak agertzen eta geroz eta protagonistagoak izaten, edo euren egoera sozial eta pertsonaletik at beste trama batzuk lantzen, pentsatu nahi dut etorkizunean gehiago etorriko direla eta ez garela izango bakarrak edo isolatuak. Istorioak errealagoak eta anitzagoak izango dira. Jendeari betidanik inporta izan zaio bizitza arruntaren kontakizuna eta orain hor dago fokoa: bizitza arrunt anitzen kontakizuna. Azken finean bizitza guztietan dago drama eta zoriontasuna, eta dena da kontatu beharrekoa. Bestela irudituko zaigu gizon zuriak ez garenok gaizki pasatzen dugula denbora guztian.

Kultur espresioak borroka kolektiboak islatzeko, horiek plazaratzeko parada ere badira? Gizartea aldatzeko bidean tresna bat da kultura?

Guztiz demostratua dago eta enpirikoki frogatua gizartea kulturaren bitartez eraldatzen dela, eta hori horrela da gizakiak existitzen direnetik. Uste dut jendea ez dela horren kontziente, edo igual ez du izan behar, ala bai, ez dakit. Baina hori horrela da. Gero daude kultura adierazpide pila bat. Historian zehar esperimentatu dira hainbat bide, politikoagoak, panfletarioagoak izan daitezkeenak, lerratuagoak, beste batzuk humanistagoak edo beste era baterako eraldaketak egiten dituena, edo inkluso ‘salvavidas’ moduan erabiltzen den telebista zaborra ere politikoa izan daiteke, inkluso, bizitza asko salbatzen dituelako eta garun asko anestesiatzen dituelako. Jende askori ematen diolako hurrengo egunean altxatzeko behar duen lasaitasuna edo reset-a. Gero ere, jakina denez, beste oligarkia batzuen interesetara erabili daitezke anestesia horiek, baina gizarteak denetarik behar du. Behar du hunkitu, amorratu, anestesiatu, euforia eta behar du geratu hiru ordu laurden paretako iskina bati begira mobida oso txungoak pentsatzen, eta hori guztia kulturak ematen du.