Maitasunagatik zaindu, diruagatik zaindu
“Zaharragoa naizenean, egoitza batera joango naiz eta kito”, errepikatzen zidan amak beti. Eta hori esaten jarraitzen du. Orduan ondo ikusten nuen. Lau amona izan ditut, bi dibortzio eta hiru ezkontzaren emaitza. Zahartzaroak obsesionatu egiten nau 13 urte nituenetik, alaba bakarra izanda amarekin bakarrik geratu nintzenetik. Beraz, ama zaindu behar izateko eta nire lau amonentzako alternatibak aztertzeko etorkizuneko proposamena burua pixka bat puztu zidan gaia zen. Amona horietako batek, La Solek, zenbait adiskide zituen egoitza batera joatea erabaki zuen. Bere etxetik gertu, Bilbon, autonomoa zenez, nahi bezala irten eta sar zitekeen-eta. Bisitatzen nuenean, lagunekin kartetan aritzen zen, pozik. Ez dakit zer gertatuko zen okerrago egon izan bazen. Egun batetik bestera hil zen, artean emakume argia eta autonomia handikoa zenean, edo hala gogoratzen dut. Alaba ezkongabea, hiru neba-arreben arteko emakume bakarra, zereginik gabe utzi zuen. Elkarrekin bizi izan ziren beti. Berak egoitzan bisitatzen zuen, baina nire amona joan zenean, bakarrik bizitzen hasi behar izan zuen. Emakume ezkongabe eta haurrik gabekoak, familiako adinekoak zaintzen soilik aritzen diren horietakoak, gutxi geratzen dira. Gehienok lan egiten dugu. Askok ez dugu zainduko gaituen ondorengorik izango.
Gero nire beste amona bati iritsi zitzaion unea, Tereri, lauetan zaharrenari, eta familiak egoitza batean sartzea erabaki zuen, ezin zuelako bakarrik bizitzen jarraitu, eta egoitzak zirudielako aukerarik onena. Diruagatik zaindu zezatela. Egoitza bere etxetik gertu zegoen, Haron, Errioxan. Baina, joaten nintzenean, perspektiba oso desberdina zen. Nire amonak alzheimer-printzipioa zuen orduan. Bazkalorduan mahaia partekatzen zuten emakumeek, adibidez, dementzia edo antzeko egoerak zituzten, eta han zeuden, aparkatuta bezala, ahal zuten bezala jaten. Joaten nintzenean guztien biloba nintzen. Denek egiten zidaten irribarre, denek nahi zuten maitasuna, ez zuten askorik hitz egiten. Langileak lanez lepo zeuden. Nire amona berehala hondatu zen ingurune horretan, eta, horregatik –eta ekonomikoki bideragarria zelako–, berriro etxera eramatea erabaki zen, eta erizaintzako laguntzailea zen nire aitaren emazteak zaintzea. “Maitasunagatik” zaintzea zela ulertzen da, baina, egia esan, maitasun hori “etxeko emakume gisa ezarritako rola” zen.
Gogorra izan zen bientzat. Alzheimerra bezalako gaixotasuna duen norbait zaintzea oso zaila da, eta, beraz, egoerak denbora gutxi iraun zuen. Zaindaria bere etxera itzultzea eta hainbat zaintzaile kontratatzea erabaki zuten. Pluralean diot, bi arrazoirengatik: lehenik, enpresa baten bidez kontratatzen zirelako, eta, beraz, asteburuetan eta jaiegunetan ohikoak ez ziren erreleboko zaintzaileak etortzen ziren. Bigarrenik, etxe hartatik, gutxienez, bertan bizi ziren lau langile igaro zirelako. Langile internoa, etxean bertan bizi dena, izatea lan esklaboa da, gogorra, korapilatsua, eta are gehiago broteak izaten zituen eta gero eta gaitasun gutxiago zituen emakume batekin; gainera, etxean bizi ez arren, handik igaro eta iritzia ematen zuten bere hiru alabak eta semea kudeatu behar ziren. Batzuetan, familiako norbait lo egiten geratzen zen: alabak, senarrak, eta bilobak. Herriko etxea da, mundu guztiak du sarbidea.
“Nik ez dut maitasunagatik zaintzea nahi, nahiago dut diruagatik zaintzea”, esan zidan erretiroa hartuta zegoen aktibista feminista batek. Bizkaiko egoitzetako langileen grebari buruz hitz egiten arituak ginen. Zaintzako langile horien borroka estaltzeak zahartzaroarekiko obsesioa berpiztu zidan. Laburbilduz, zaintzen eredu neoliberala megaeraikuntzetan oinarritzen da, hainbat solairutako egoitza handietan, langile gutxirekin ahalik eta jende gehien artatu ahal izateko, guztiak megaeraikin horretan sartuta. Horrek ratioak –langile bakoitzak artatu beharreko pertsona kopurua– handitzen ditu, asistentziaren kalitatea murriztuz eta langileen kostuak merkatuz. Gainera, eraikuntza handiak direnez, hirien kanpoaldean egoten dira, eta horrek senideen eta lagunen bisitak zailtzen ditu. Baina nori axola zaio, zahartzaroa agentziarik, gusturik, harremanik, maitasunik, maitalerik, ezkongairik… gabea da.
Egoitzak liberalizatuak izan dira kasu askotan, eta horrek esan nahi du diru publikoarekin eta egoiliarren pentsioekin ordaintzen direla —edo haien senideen diruarekin, pentsioa iristen ez bada—, baina enpresa pribatuek kudeatzen dituzte. Etekina ateratzeko, langileengan, soldatetan, makinerian eta janarian egin beharreko inbertsioa murrizten dute. Egoitzetako catering enpresen janariaren kontuak beldurrezko beste artikulu baterako ematen du. Bada, gauza bera ordaintzen dugu eta zerbitzu okerragoa jasotzen dugu.
Eta, zaintzan aritzen diren izeba ezkongabeak jada ez badira existitzen, etxean bizi den langilearena lan esklaboa iruditzen bazaigu eta egoitza eredua hori bada, zer geratzen zaigu?
Independentzia erradikala, robotika eta bakardadea
Pantailan bi irudi ikusten dira. Alde batetik, 30 urte inguruko emakume bat ohe batean etzanda. Hankak gora ditu. Bakarrik dago. Horma eta ate zuriak dituen espazioan. Intseminatu berri dute. Bestean, gizon batek mugimendu errepikakorrak egiten ditu besoarekin, pelikula porno bat sumatzen den pantaila baten aurrean. Semen-banku batean dago. Gizon baten off ahotsa entzuten da esanez ideia ona iruditzen zaiola diru pixka bat irabaztea eta bikoterik gabeko ama izan nahi duen emakume bati laguntzea.
Irudia La teoría sueca del amor dokumentalekoa da. Bertan azaltzen da Suedian zaintzak genero desberdintasunean sakontzen duten emakumeentzako karga gisa ulertzen direla. Horiek askatzeko, zeregin horietatik erabat emantzipatzea proposatu zen. Suediako maitasunaren teoriak independentzia absolutua hartzen du zorionaren paradigmatzat. Dokumentalak kontatzen du independentzia hori modu publiko eta profesionalean sostengatzen dela –“diruagatik zaintzearen” adibide bat–, eta azkenean bakardade bihurtzen dela. Agure bat bakarrik hil da bere etxean. Gizarte zerbitzuek alaba bilatu nahi dute, badakite alaba izan baduela, baina ezin dute aurkitu. Lotura erabat hautsi da.
Dokumentalak aditzera ematen du erabateko independentziaren eredua ez dela izan pentsa zitekeen bezain arrakastatsua. Hala ere, ez dirudi zaintzaren eredu globala beste bide batzuetatik joango denik, antzeko paradigma batera baizik, baina robotikan oinarrituta.
“Arazorik handiena, ziurrenik, bakardadea izango da”, dio aditu batek Límites éticos para la inteligencia artificial dokumentalean. Zintak egunen batean zainketen arduraduna izan daitekeen robot bat erakusten du. Teknologia hori, diotenez, adinekoen egoitzetan erabiliko da; eta diotenez, Japonian ziurtzat jotzen da robotak eta adimen artifiziala nagusituko direla. Laguntza-robotak. Fraunhofer Institutuko Birgit Grafek, dokumentalean agertzen den beste aditu batek, azaldu du ez zaiola izena gustatzen, ez dutelako zaintzarik ematen. Ez dute gorputza zaintzen ezta arreta medikorik ematen ere. “Uste dut pertsonen arteko harremanak eta emozioak barne hartzen dituzten jarduerak izan behar direla. Eta robot batek ezin du hori ordezkatu”, jarraitzen du Grafek. Izan ere, dokumentalean esaten da robotak zaintzaileei laguntzen dieten pertsonak direla, ez zaintzaileak berez. Baina beste etorkizun bat aurreikusten dute. Beraz, jar gaitezen agertoki futurista aurreratuenean. Makinek pertsonen arteko harremanak dituzten agertokian. Justu geroago ateratzen den filosofo batek maitasunagatik zaintzearen edo diruagatik zaintzearen arteko dikotomia hori adierazten du, baina beste termino batzuetan planteatzen du. Zer du nahiago jendeak: robot batek ala pertsona batek garbitzea ipurdia? Umiliagarria iruditzen zaio semeak egitea, adibidez, ala okerragoa iruditzen zaio robot batek hartu beharreko botikei buruz galdetzea?
Zer da zaintzea?
Mundu ideal bat imajinatzen badut, makinek inork egin nahi ez duen lana egiten duten eta gainerakoak oinarrizko errenta unibertsal batekin nahi duguna egiten bizi garen lekua da. Jakina, mundu teknobaikor horretan ez ditut kontuan hartzen ingurumenak teknologiari jartzen dizkion mugak: ezin dugu hainbeste ekoitzi. Baina, sukaldean arituko diren, albisteak irakurriko dizkiguten eta pixoihala aldatuko diguten robot leun eta atseginak izango bagenitu ere, hutsune bat egongo litzateke betetzeko: kontua ez da maitasunagatik zaintzea, norbaitek ni maitatzea baizik. Hau da, robot batek zaintzen banau, agertokirik onenean, guztien zergak ordainduta, eta dagoeneko ez badago inor barruko lanetan aritu behar duenik edo bost minutuan ehunka pertsona dutxatu eta janzteko korridore eta eskaileren artean korrika egin behar duenik, zoragarria iruditzen zait. Baina maitasun-harremanen ordez suediar erara ordaindutako zainketak erabiliko baditugu, robotak erosita izan arren, eta nire etxean thermomix eta rumba megaurreratuez inguratuta zahartuko banaiz, ba, ez dut ikusten.
Agian zaintzeaz zer ulertzen dugun da kontua. Ezin duzunean garbitu zaitzatela zaintzea da, baina baita elkarrizketa bat izatea, barre egitea, negar egitea, elkarrekin edatea, film bat ikustea eta komentatzea, paseo bat ematea, laztan bat egitea eta besarkada bat ematea ere. Eta hori guztia egunen batean makinek egin ahal izango balute, ez lukete egingo nahi dutelako, horretarako programatuta daudelako baizik. Eta behar dugun zaintzarik handiena norbaitek maite gaituela jakitea da. Estimatzen gaituela eta irribarre egiten digula, ez zaintzera behartzen dituen programazio familiar batengatik, ez barne langilea izatera behartzen dituen programazio ekonomiko batengatik, ezta programazio robotiko supergaratu batengatik ere. Robot horiek maitatzea aukeratzeko bezain aurreratuak balira, agian beste gauza batzuk ere nahiko lituzkete, euren eskubideak aldarrikatuko lituzkete, eta berdin egongo ginateke, egia esan.
Adiskideekin egindako planak, senior cohousing-ak eta komunitateko beste adierazpen batzuk
“Nik aita eta ama zaindu nahi ditut. Tokatzen denean herrira itzultzea”, esan zidan adiskide batek. Maitasunagatik zaintzea, herrian, familia batean oinarrituta, aukera izaten jarraitzen du batzuentzat. Ez dauka seme-alabarik eta ez du, oraingoz, edukitzeko asmorik. Beraz, modelo klasikoenak konbentzitzen badu ere, badaki ez duela berarentzat balioko: “Nire ilobek zaindu nazatela, ahizpak hiru izan ditu, norbait tokatuko zait”, dio barrez. Kontua da maitasunagatiko ereduak kasu askotan funtzionatzen jarrai dezakeen arren, batzuek badakigula bideraezina dela.
Eraikin osoa hutsik dago eta salgai jartzen du. Badirudi zaharberritze lanak behar dituela. “Etxe hau hainbaten artean erosi beharko genuke”, esan zidan beste adiskide batek. Proposamen sendoa baino gehiago nahia zen, badakigulako une honetan ezin dugula dirurik inbertitu elkarrekin bizitzeko etxebizitza bloke bat erosteko. Cohousing-a interesatzen zaigu, betidanik komunitatean bizitzea edo etxea partekatzea izan denari deitzen zaion hori, alegia. Badakigu adibideak badaudela. Pikara Magazinen ‘Cohousing senior, el sueño de la edad dorada hecho realidad’ erreportajea argitaratu genuen. Shirley Meredeenek, paternalismoaren eta matxismoaren aurkako borroka baten ondoren, adiskide batzuekin hasitako ametsa gauzatzea nola lortu zuen kontatzen zuen. Bera bakarrik geratzen da adiskide horietatik. Meredeenek urbanizazio moduko bat partekatzen du orain beste emakume batzuekin: argazkiek lorategi komun batera, gela argitsu eta zabaletara eta baratzera ematen duten txaleten ilara bat erakusten dute. Ideia bikaina da, baina zuria den gauza bakarra ez da espazioa. Beraiek guztiak halakoak dira. Egia da etxeak alokairu sozialekoak direla, eta horretarako instituzioekin elkarrizketa asko egin behar izan zituzten. Hala ere, pentsatzen dut zer gertatzen den urrezko zahartzaroaren amets horretan inbertitzeko dirurik eta horrelako espazio baten alde borrokatzeko baliabiderik ere izango duen jende-sare egonkorrik ere ez dutenekin.
Izan ere, artikulu hau planteatzean, galdera hau egin nuen WhatsAppeko hainbat taldetan: nola planteatzen duzue zuen zahartzaroa laguntza beharko duzuenerako?
Nire adiskideen erantzun guztiak –ezkongabeak edo bikotekidearekin, baina haurrik gabe eta izateko ideiarik gabe– adiskideekin bizi nahi zutela izan ziren. Batzuk landa-ingurunean, beste batzuk hirian. Batzuk etxetzar bat partekatuz, beste batzuk, bakoitzak bere etxea edo bere espazioa besteengandik gertu edukiz gastuak partekatzeko eta elkarrekin egoteko toki komunalak izateko.
Inor ez gara oraindik inorekin konprometitu. Ziur aski, ez dugu argi non biziko garen unea iristen denean eta nor izango dugun inguruan ordurako edo zer baliabide izango ditugun. Bizitza, gaur egun, ezegonkorra da eta lana eta hiria alda daitezke. Inork ez dugu hasi etorkizun horretarako aurrezki planik. Ez dakit gertu edo urruti ikusten dugun, baina gehienek –30 eta 50 urte bitartekoek– ezin diote gaur egun aurre egin.
Nire adiskide S-k eta biok auzo bat hartzea pentsatu genuen. Tira, bi. Elkarrengandik oso gertu daude, Bilbon. Oraingoz, gehienok, espazioetan, tabernetan, kontzertuetan, erakusketetan eta azoka txikietan aurkitzen ditugun lagun eta ezagunen sare hau osatzen dugunok, bertan bizi gara. Hemen bizitzen jarraituko dugula onartzen badugu, zaintza-sare bat planteatzen dugu: hainbat langile kontratatzea denon artean, artatzeko, eta, horrela, kontratu egonkorrak eta duinak ordaindu ahal izateko. Bakoitza gure etxean bizitzea –batzuk bakarrik, besteak orain bezala, partekatzen–, baina auzoko lekuetan edo gure etxeetan elkarrekin egotea. Orain bezala, baina gu zaintzeagatik kobratzen ari den jendearekin. Diruagatik zainduko gintuzkete, baina baldintza duinetan. Maitasuna, orain bezala, gure artekoa litzateke.
Badakigu aukera hori ere ez dela bideragarria guztientzat. Batzuek ezin dituzte zaintzak ordaindu, ezta gastuak partekatuta ere. Batzuek ez dute sare hori. Horregatik, kalitatezko zaintza bultzatuko duen sistema publikoaren alde borrokatzen jarraituko dugu, onurara barik bizitzara bideratuta dagoen sistemaren alde, euskal mugimendu feministak eskatzen duen bezala. Hori eskatzen jarraituko dugu, baina pentsatzen jarraitu behar dugu, baita ere, nola nahi dugun izatea diruagatiko eta maitasunagatiko zaintza uztartuko dituen sistema hori. Agentzia, afektuak, era guztietako harremanak izan ditzakegun lekua. Sistema ez paternalista, amaiera arte lagunekin, senideekin eta maitaleekin gozatzen jarraitzeko. Eta horretarako diru bat inbertitzea eskatuko ez duena, ezta egoitzetako edo etxeko langileak sakrifikatzea ere.