“Mendebaldeko potentziek munduan agintzen ez duten aro batean sartzen ari gara”

Bizi dugun testuinguruaren garrantzia azpimarratzen du Mikel Aramendi (Itsasondo, Gipuzkoa, 1955) nazioarteko adituak. “Mendebaldeko potentziek munduan agintzen ez duten aro batean sartzen ari gara”. Horregatik, Ukrainako gerra aitzakia hartuta, martxoa amaieran Aramendirekin elkartu gara Donostian, egungo abaguneaz egiten duen hausnarketa ezagutzeko.
Otsailaren 24ko goizaldean Errusiak Ukraina erasotu zuen. Espero al zenuen?
Espero ala ez espero diskutigarria litzateke. Astebete lehenagora arte, gutxi gora behera, gerrarik ez zela egongo esaten nuen. Uste nuen ez zegoela gerra egoteko kondiziorik. Azken astean, ordea, bilakaera susmagarria ikusi nuen. Adierazpen eta mugimendu guztiak gerra izatearen alde joan ziren. Gerra hasi zela abisatu nindutenean ez ninduen ezustean harrapatu.
Ikuspegi kontzeptual edo teorikotik gerra gertatu zitekeela guztiz sinesgarria zen lehenagotik. Baldintza batzuk bazeuden, gorabehera batzuk, adierazpenak bide horretatik zihoazen... Erregaia hor zegoen eta momentu jakin batean norbaitek pospoloa piztu eta gerra abiatu zen. Gertatu dena ez da harrigarria. Perspektiban ikusita baldintzak emanak zeuden, eta harritu baginen gure inozotasunagatik edo fede onagatik izan zen.
Norbaitek esango du gerra aldez aurretik pentsatuta zegoela. Gerra guztiak egoten dira tenore batean luzaro pentsatuta. Armada guztien zereginetako bat da gerrak prestatzea eta planifikatzea. Hori bai, gerra hasteko azken erabaki bat behar da, eta azken erabaki hori batzuetan aspalditxo egon daiteke hartuta, baina kasu honetan esango nuke azken erabaki hori nahiko azken ordukoa izan zela. Azken ordura arte egon ziren bideak irekita, baina azken orduan “tira, goazen aurrera” erabaki zelakoan nago.
Alde horretatik ez nuke esango gerraren begiraleak, eta batez ere Ameriketako Estatu Batuak, oso jakinaren gainean zeudenik. Izan ere gerraren inguruan zituzten aurreikuspenak ez dira bete. Eta, batez ere, gauza bat adierazkorra egiten zait. Uste dut azken momentura arte Ukrainak berak ez zuela uste gerra egongo zenik. Gerra horretarako ez zuen neurri berezirik hartu.

“En esta guerra estamos viendo algunas cosas por primera vez. Mencionaría, especialmente, el papel de China. La implicación no está siendo muy visible, pero se están moviendo mucho por debajo. A China le interesa que la guerra termine lo más rápido posible”.

Zergatik heldu gara honaino? Itxi gabeko ‘Gerra Hotz’ baten aurrean gaude?
Dudarik gabe, Gerra Hotza ez da inoiz itxi. Baina, aldi berean, Gerra Hotza bera ere beste joera historiko edo geopolitiko batzuen ondorioa zen. 1989-91 urte bitarteetan gertatu zena Sobietar Batasunaren inplosioa izan zen. Horren ondorio edo albo ondorio bat izan zen, noski, bloke militar baten desagerpena, Varsoviako Itunaren desagerpena. Hori zen Gerra Hotzaren amaiera? Ez. Perspektiba historiko apurtxo batekin begiratzen badugu, ondorengo hamar urteetan Balkanetan izan ziren gerrak Gerra Hotzaren jarraipena izan zirela ondorioztatu dezakegu.
Geroztik, 1990. hamarkadatik hona Kaukaso aldean izan diren istiluak eta gatazkak ere Gerra Hotzaren jarraipena izan dira. Baina, era berean, zenbateraino ezin dugu esan Afganistango gerra edo Asia erdialdeko gerrak ez direla Gerra Hotzaren jarraipena izan? Gerra Hotza ‘Varsoviako Ituna VS NATO’ kontraesan bat bezala ikusten badugu, hori, noski, 1991tik aurrera desagertuta zegoen, baina horren azpian zeuden kontraesanak ez dira desagertu. Gerra Hotzak bazituen gero beste alde batzuk mugitu ez direnak. Esango nuke okerragora ere joan direla. Sobietar Batasuneko hegoaldeko frankoko kontraesanak areagotu besterik ez dira egin azkeneko 30 urte hauetan. Asiako munduan Gerra Hotzak beste tenore bat izan zuen, baina, bueno, esan behar da duela 30 urte Asia hegoaldeko egoera samurragoa edo baketsuagoa zela gaur egun dena baino. Alde horretatik, behintzat, Gerra Hotza, kontzeptu gisa, errebisatu egin beharko genuke.
Gerra hasi zenean Errusiako armadaren nagusitasun militarra aipatzen zen, gerra azkarra izan zitekeela zirudien. Gaur gaurkoz, ordea, ez dirudi amaiera militarra gertu dagoenik.
Mapari erreparatu behar zaio. Horrelako erasoko operazio militarrak hasten direnean lehendabiziko egunak eta orduak erabakigarriak izaten dira, ordu horietan ahalik eta helburu gehien lortu behar dira. Beste kontu bat da lehen orduko helmuga militar horiek ote diren azken helburuak. Ukrainako kasuan kontuan izan behar da herrialde handi bat dela. Hedaduraz Europako bigarren herrialderik handiena da, eta populazioa Espainiar Estatuaren adinakoa da. Bere indar armatuak ez dira txantxetakoak. Ez da logikoa pentsatzea Errusiaren eta Ukrainaren arteko gatazka militar bat Errusia eta Georgiaren artekoa bezala izango zela.
Nik ez dut garbi eduki helburuak zein ziren. Gerra militarren atzetik informazio gerra dago. Jakintzat ematen zen Errusiako armadak Kiev hartu nahi zuela, baina niri zalantza handik sortu dizkit horrek hasieratik. Hiri handi bat hartzea oso lan nekeza eta gaiztoa izaten da, eta normalean armadek hori saihestu egiten dute.
Gatazka honek negoziazio mahai baten bueltan amaitu behar duenez, kontua ez da horrenbesteraino zenbat lurralde zeureganatzen duzun, baizik eta zein posiziotan lortzen duzun negoziazio mahaira heltzea. Edonola ere, Errusiari ez zaio gerra luze bat interesatzen.

“Esta guerra está siendo una especie de escuela para China. China está aprendiendo cómo funcionan las represalias económicas. Mi impresión es que China está convencida de que dentro de unos años van a tener un conflicto militar con Estados Unidos, y esto lo están utilizando como banco de pruebas”.

Asko luzatzen bada “eslaviar Afganistan” baten aurrean egon gaitezke?
Errusiak oso eskarmentu bihurria dauka Afganistangoarekin. 1978an sartu ziren Afganistanen. Lehen orduetan hartu zituzten hiriak, Kabul esaterako. Baina hortik aurrera hamar urtez aritu behar izan zuten irabazi ez zuten gerra batean, edo, bestela esanda, galdu zuten gerra batean. 1988an egin zuten azken erretreta, eta nik uste horrek oso eskarmentu txarra utzi zuela. Alde batetik garaipena ez lortzeak indar armatuen morala astindu zuen, baina gainera sobietar gizarteak barruan zituen arrakalak erakutsi zituen. Eta arrakala horien artean zeuden erlijiosoak, etnikoak, hizkuntzenak... Horrek bere pisua eduki zuen Sobietar Batasunaren desegitean. Gerra horren kostu ekonomikoa oso altua izan zen. Nik uste horiek ikasitako ikaskizunak direla eta horregatik ez dutela buruan Ukrainan gerra luze bat izatea. Errusiarentzat ideala litzateke hilabete baten ala bi hilabeteren buruan hau negoziazio mahai batetara eraman eta aldez aurretik dituzten helburu politiko-militarrak lotu eta erretiratu ahal izatea. Hori da asmoa, baina oso zaila izan liteke gauzatzea.
Posible da galtzailerik gabeko akordio bat, ala gerra batean ezinbestean irabazle bat eta galtzaile bat egon behar dira?
Alde guztiak aseko dituen konponbiderik ez dago. Gerraren alde bultzatzen duten indar batzuk egon badaude, eta indar horietako batzuei ez zaie bakea komeni. Baina Errusiaren eta Ukrainiaren interesak kontuan hartuz, Errusia Ukrainaren neutralizazioa proposatzen ari da. Hau da, Ukrainarekin nolabaiteko ‘Finlandia bis’ bat egitea: mugakide duen herrialde handi xamar bat, ekonomikoki garrantzitsua dena, baina militarki lerratu gabea eta gainera indar militar oso koxkor edo apalarekin. Hori izango litzateke Errusiaren helburu ideala, Ukraina NATOtik kanpo egotea, neutralizatuta. Hortik aurrera, Ukrainaren barne politika, nolabait esatearren, Ukrainarren kontu bat izango litzateke.
Horren trukean Ukrainak zer nahi lezake? Ukrainan, hasteko, orain arte ez da egon iritzi bateratu bat. Alderdi edo joera politiko bakoitzak ikuspegi batzuk zeuzkan. Ikuspegi batzuk oso Errusiaren aurkakoak ziren, eta beste batzuk aipatutakoa bezalako konponbide batekin ase litezke.
Hala eta guztiz ere badago arazo oso garrantzitsu bat: Ukrainaren ekonomia. Ukrainako ekonomia Errusiari oso lotuta dago, dependentzia energetikoa, batez ere gasarekiko, ez da makala. Eta beste zenbait gaietan ere dependentzia ekonomikoa hori garrantzitsua da. Zelenskirentzat (Ukrainako presidentea) eta abar soluzio ideala litzateke Europar Batasunean sartzea, eta Europar Batasunean, gainera, nolabaiteko babes estatus bat izatea, hau da, herrialde bereziki babestua edo lagundua izatea teknologikoki, inbertsioen aldetik, non Errusiaren eragin ekonomikoa ordezkatzen joan ahal izango zen mendebaldeko eragin ekonomikoarengatik. Hau esaten erraza da, baina egiten oso zaila.
Zeintzuk izango lirateke hori egiteko zailtasun nagusiak?
Europar Batasunak, eta batez Alemaniak, Errusiari begiratzen dio, berekiko dependentzia handia duelako. Eta ez da borondate edo inozokeria kontua, behar ekonomiko larri baten ondorio da: lehengaiak, erregaiak eta abar behar dira eta Errusia da horiek lortzeko biderik errazena. Alemaniari oso erraz esaten zaio: “utzi itzazu alde batetara lehengai horiek”. Ados, baina lehengai horiek ezin ditu alde batera utzi, eta Alemaniak beti zeharka begiratu beharko du Errusiak zer deritzon berak Ukrainan egin dezakeenaren inguruan. Konponbide hauek mahai gainean egongo dira, baina, horretarako, noski, lehenengo armek isildu egin behar dute eta negoziazio mahai batera joan, eta oraingoz ez gaude eszenatoki horretan.
Gatazka hau Ukrainara mugatuko da?  III. Mundu Gerra baten hasieran egon gintezkeela esatea gehiegizkoa da?
Horretan optimista xamarra naiz Europarekiko. Europan ez dut baldintzarik ikusten gatazka hau, gatazka militar moduan, zabaltzeko. Europa ekialdean ere Errusiaren kontrakoenak direnen artean, Baltikoko herrialdeak eta Polonia, ez ditut ikusten Errusiarekin mokoka hasteko jarreran. Beste kontu bat da ea tentsioa mantentzea interesatzen zaien eta abar.
Gatazka hasi zenetik Balkanei begira nago. Eta Balkanetan gauzak ez dira bereziki gaiztotu. Nire benetako beldurra hauxe zen: ea zer gertatuko den Bosnian. Bosnian beste gatazka bat dugu, bere garaian oso larria izan zena, eta hala moduz itxita dagoena. Eta gatazka horren inguruan azkenaldian tirabirak eta abar izan dira. Ez du ematen gatazka hori gehiago gaiztotu denik, baina gaiztotu daiteke.
Hau esanda, gatazka honek badu saihets unibertsal edo mundial bat. Eta hor bai, hor ez naiz batere optimista. Ameriketako Estatu Batuen aldetik ikusten da gai hau Txina aldera eramateko saio garbia. Honi gehitzen badiogu lehendik ere Ameriketako Estatu Batuen eta Txinaren artean dauden talka guztiak, hau gehigarri bat da. Horien arteko gatazka ez da honengatik hasiko, baina honek areagotu egin du egoera. Ikusi besterik ez dago, esaterako, Errusiak aspalditik itxi gabeko gatazka bat duela Kurile Irletan Japoniarekin eta bereziki gaiztotu dela. Ez da, noski, gerra batera joango, baina areagotzen ari da.

“Alguien dirá que la guerra estaba premeditada. En gran medida todas las guerras están pensadas mucho tiempo antes. Una de las tareas de todos los ejércitos es preparar y planificar las guerras. Eso sí, para empezar la guerra hace falta una decisión final, que a veces puede estar tomada hace algún tiempo, pero en este caso diría que esa decisión fue de última hora”.

1962. urtetik (Kubako misilen gatazka) gizateariarentzat unerik arriskutsuena bizi dugula diote aditu askok. Argi dago gerra nuklear batek sekulako triskantza eragingo lukeela.
’1914ko uztaileko’ sindromea deitzen dena ikusten dut. Sarajevoko hilketa hartatik gerra orokorra hasi zen arte hilabete bat igaro zen. Denbora horretan inork ez zuen pentsatzen gerra bat egongo zenik, baina gerra egoteko baldintzak baziren eta azkenik gerrara eraman gintuzten pausoak eman ziren. Honelako zerbait gerta daiteke honen inguruan faktore nuklearra tartean dela.
Martxoa erdialdean hemengo hedabideetan apenas oihartzunik izan ez zuen gertaera bat izan zen. Indiar misil bat, hutsegitez omen, Indiatik tiratu zen Pakistanera. Misil horrek airean egingo zituen lau minutu eta erdian nik uste mundua hortxe-hortxe egon zela. Lau minutu eta erdi horietan Pakistanek misil hori benetakoa, arriskutsua eta abar zela erabaki izan balu, erantzuna neurrikoa izango zen eta orduan bi potentzia nuklearren artean arazo larri bat sortuko litzakete. Indiaren bertsioa da mantentze lan batzuetan norbaitek nahi gabeko botoi bat sakatu zuela. Bueno, horrek ere ez du asko lasaitzen...
Arriskuaren hurbiltasuna eta arriskuaren ezin-ikustasun hori oso-oso larria da. Tentsioak maila horietara hurbiltzen direnean behatz guztiak botoiaren gainean jartzen dira. Badakigu arma nuklearrak erabiltzeko prozesua hori baina konplexuagoa dela, baina askotan bestearen inguruko aurresupozioak edo kalkuluak gertatu litezke, eta hori da benetako gure arriskua.
Nola ikusten ari zara Europar Batasunaren, Ameriketako Estatu Batuen eta Txinaren jarrera?
Gerra honetan zenbait gauza lehenengoz ari gara ikusten. Bereziki Txinaren papera. Gerra, garbi dago, globalki ‘Mendebaldeko potentziak versus Errusia’ dela. Baina mendebaldeko potentziek oso jarrera ezberdinak dituzte gerrarekiko, eta gerra gogo oso ezberdina izan dute. Frantziak eta Alemaniak, esaterako, hau guztia gogoz kontra hartu dute. Aldiz, Ameriketako Estatu Batuetan, urruntasunagatik eta beraientzat bitartekarien bidez egindako gerra bat denez, animazio harmaila batean baleude bezala ari dira.
Edonola ere, faktore berria Txinaren agerpena da. Txina, normalean, horrelako gerra guztietan, batez ere bere lurraldetik urruti direnetan, inoiz ez du hatz bakar bat ere mugitu. Kasu honetan, ordea, Txinak bi faktore ezberdin ditu. Batetik, gerran ari diren bi alderdiekin harreman historiko ona dauka. Txina Ukrainaren bazkide ekonomiko nagusia da, harreman ekonomiko handia zeukan eta dauka Ukrainarekin. Eta, Ukrainak ez du inolako mesfidantzarik agertu Txinaren jarreraz. Aldi berean Errusiak ere Txinarekin tratu moduko bat itxi du, batez ere gerra ekonomikoari dagokionez. Hau da, Txinak Errusiari heldu dio Txinak har ditzan Mendebaldeak hoztuko dizkion erosketak. Eta hori ekonomikoki ere Txinari ondo datorkio. Hortik dator Ameriketako Estatu Batuen presioa; Txinari hori egin ez dezan exijitzen dio.
Arreta deitu dit Txinaren inplikazio mailak. Inplikazioa ez da agerikoa izaten ari, baina azpitik asko mugitzen ari dira. Txinari gerra ahalik eta azkarren amaitzea interesatzen zaio.
Gerra hau Txinarentzat eskola moduko bat izaten ari da. Txina ikasten ari da gerra honetan errepresalia ekonomikoek eta abar nola funtzionatzen duten, zer egin dezaketen eta abar. Nire irudipena da Txinaren aginte elitea, partiduaren zuzendaritza, konbentzituta dagoela urte batzuen buruan Ameriketako Estatu Batuekin gatazka militar bat izango dutela, eta hau froga-banku bezala erabiltzen ari direla.
Eta ezin dugu ahaztu Txinari Europar Batasuna interesatzen zaiola bazkide teknologiko bezala, merkatu bezala... Inoiz ez bezalako aktibismoa daukate, diskretua. Beraien diplomazia beti oso diskretua izan da, baina nik uste oraingoan munduko potentzia papera onartu eta praktikatzen ari dela.

“Como este conflicto tiene que terminar en torno a una mesa de negociación, no se trata de cuánto territorio conquistas sino de la posición en la que consigues llegar a la mesa de negociación. Sea como fuere, a Rusia no le interesa una guerra larga”.

Gerra militarra dago, baina gerra ekonomikoa ere. Zein ondorio izan ditzake gerra ekonomikoak? Dolarraren hegemoniaren amaieraren aurrean gaude?
Gerra honek erakusten digu gerra handiak gerra totalak direla. Gerra ekonomikoaren atala hasi da. Edo, hobe esanda, hasita zegoen. Trumpen garaian Txinarekin arantzelen inguruan izan ziren gora behera horiek gerra ekonomiko baten ataria izan ziren.     
Ez dakit dolarraren hegemoniaren amaiera hasi ote den. Argi daukat dolarraren hegemonia noizbait amaitu egingo dela. Hemen ezer ez da betiko, eta bere momentuan dolarraren hegemonia nahiko trumilka lortu zen. Nixonen garaietan urre patroia eten zenean dolarrak egun duen nagusitasuna lortu zuen. Horrek azaltzen du Ameriketako Estatu Batuek bizi ahal izatea zorra egin, egin eta egin, noizbait norbaitek ordainduko duelakoan.
Beste batzuk urrutirago ere joan dira. Black Rock-eko CEOak esan du hau globalizazioaren amaiera dela. Hau esatea gehiegi iruditzen zait, mundua egun ezer baldin bada interdependentea delako. Errusiak dituen lehengai asko ordezkaezinak edo ia ordezkaezinak dira, gutxienez kantitate eta prezio horietan. Errusiari aluminioa, nikela edo paladioa ez erosteak edo paladio gabe uzten zaitu edo paladioa urrearen prezioan erostera behartzen zaitu. Mundua interdependentziaz josita dago.
Txinaren kasuan lehengaien arazoa txikiagoa izan liteke, lur arraroak eta horrelakoak alde batetara utzita, baina Txinak egiten duen manufaktura gaur egun ordezkaezina da neurri handi batera. Blokeka eraikitako autarkia batera goaz? Litekeena da, baina, hasteko, izugarrizko kataklismo sozial eta ekonomiko baten gainean egin beharko litzateke. Egungo oreka ekonomikoak hautsi egingo lirateke. Gero, bloke horiek euren arteko konpetentzian jartzen baldin badituzu ez nuke esango mendebaldeak irabaziko lukeenik. Asian kaudimen ekonomiko eta finantzario serioagoak ikusten ditut. Norbaitek puskatu nahi baditu egungo arauak pentsatuz irabazi egingo duela, bejondaiola, baina ez nuke bere aldeko apusturik egingo.

“La Unión Europea -y, sobre todo, Alemania- mira a Rusia por su gran dependencia de esta última. Se necesitan materias primas, combustibles, etcétera, y Rusia es el medio más fácil de conseguirlos”.

Europan militarismo batera goaz? Hilzorian zegoen NATO berpiztuko da?
Neure buruari ere galdera hori egiten diot, eta erantzuna nahiko anbiguoa ateratzen zait. Gatazka honen inguruko bermilitarizazioarekin gertatzen ari denak kezkatzen nau. Hori, batez ere, Alemaniaren eta Japoniaren kasuan ikusten da. Biak ala biak galtzaile izan ziren II Mundu Gerran, eta harrez gero protektoratu geopolitiko bat izan ziren. Alemaniak eta Japoniak ekonomian sasoialdi bat izan dute, hain zuzen ere, gastu militar eskasa zutelako, eta dirua gastu sozialera edo inbestigaziora bideratu zezaketelako. Militargintza garestia da, eta esango nuke ekonomikoki emankortasun gutxikoa dela. Eta gainera, zer? Tankeak, hegazkinak eta abar egingo dituzu, baina gero inoiz ez erabiltzeko? Gero erabili egiten dira...