“Onargarritzat jo dugu astero hemen hamarnaka heriotza izatea”

-Urte bete pasa da albistea lehen aldiz entzun genuenetik. Txinan birus bat zabaltzen ari zen, ondorio larriak izan zitzakeen gaitza. Urrutiko kontuak ziruditen. Noiz jabetu zinen zerbait larria zela edo izan zitekeela?
-Felix Zubia: Beti izan dugu birusak eragindako izurrite handi bat sortuko zenaren kezka, historian zehar. Azkeneko gripe pandemia handia, larriena esango dugu, 1918koa izan zen, orain dela 102 urte. Europan biztanleen %70a edo kutsatuko zuen, eta mundu mailan kalkulatzen da 30 eta 50 milioi heriotza bitartean eragin zituela. Horietako bat nire berraitona izan zen. Birusak eragindako izurrite baten beldur izan gara beti, baina gripe bat izango zela uste zen.
2010. urtean A gripea izan zenean, horren beldurra izan zen. Sortu zen txertoa, babes-ekipoak erosi ziren, ospitaleak prestatu ziren... Baina, azkenean, ez zen horrenbesterako izan. Egoera hori kudeatu zuten agintariei kritika gogorrak egin zitzaizkien. Nire ustez eztabaidatu daiteke txertoaz, botikaz edo gainerako gauzez, baina aurreikuspena egin behar zen eta hori asko kritikatu zen. Orduan nolabaiteko kontrako jarrera sortu zen.
Koronabirusak ez dira berriak, baditu, edo izan ditu, anai eta lehengusu bat. Aurrenekoa 2002ko SARSa izan zen, hura ere Txinan sortua. Hark 8.000 kasu eta 800 heriotza inguru eragin zituen. Hau anaia litzateke. 2012-13an MERS izan zen, Arabian eta Asian hedatu zena. Egungo izurritea sortu zenean Asiarrek otsoa ikusi zuten. Horregatik hasieran maskara jantzita kaletik ikusten genituenean barre egiten genien, baina haiek bazekiten zerbait izango zela.
Mendebaldeko herriak, nolabait, geure ezjakintasun horretan bizi ginen. Ospitalean lehen prestakuntzak (2019ko) Gabonak pasata egin genituen, lehen protokoloak idazten eta, badaezpada ere, gauzak egiten. Hala ere, zetozen berriak nahiko nahasiak ziren. Denon esperantza faltsua edo ustea zen hau Txinan edo Asian kontrolatuko zela. Egia esan, 2020ko otsailaren bukaeran Txinako Gobernuak esan zuen kontrola ia lortua zegoela, eta Asian kontrolatuko zela pentsatzen zen. Hori esan eta hiru egunetara hasi ziren lehen kasuak Italian. Larunbat bat zen, ez dut eguna gogoan, baina otsailaren 28a edo egun horren bueltan izango zen. Italiako lehen kasu horiek entzun nituenean pentsatu nuen: ‘Puf, gainean daukagu, etorriko zaigu eta lehertuko zaigu’.

“Deberíamos ser conscientes de nuestras fragilidades. Somos débiles, mortales. Todos estamos en riesgo de enfermar, y esa fragilidad debería darnos otro punto de vista de la vida”.

-Birusa gurera ere heldu zen. Prest geunden horrelako pandemia bati aurre egiteko? Edo, gure osasun sistema publikoak dituen gabeziez harantzago, horrelako zerbait pentsaezina zen?
-Bi gauza dira. Pandemia batek beti ditu dimentsio izugarriak. Pentsatu behar dugu historian lehen aldiz gizakiak pandemia bati aurre egin diezaiokeela zientifikoki. Besterik ez balitz, hildakoak milioika izango ziren munduan. Oraindik –elkarrizketa hau Gabonen aurretik egin zen– ez gara bi milioi hildakora heldu, baina benetan Koronabirus honen hilkortasun tasa 10 edo 15 aldiz handiagoa izango litzateke egungo prestakuntzarik gabe. Dimentsio horretako zerbaiti aurre egitea oso zaila da. Baina hori horrela izanda ere, Asiako herrialde askok, bestelako soziologia batekin ere, askoz hobeto asmatu dute eta prestatu dira urteetan zehar honi kontra egiteko.
Honelako izurrite bati kontra egitea oso zaila da, mundu guztian ikusten ari da, baina egia da hobetu zitekeela eta gauzkak hobeto egin zitezkeela.

-Nola, adibidez?
-Osasun publikoaren sistema indartuz. Osasun publikoa medikuntzaren alor bat da, jendearen osasun orokorraz arduratzen dena. Historikoki izurriteez arduratu izan gara, baina baita ere estolderiaz, uraz... Eta hau ahaztuta geneukan. Pentsatzen genuen mendebaldean gaixotasun infekziosoak urrutiko gauzak zirela eta osasun publiko sistemak oso ahulduta zeuden. Jendearen kontzientziak ere ez zeuden prest horretarako. Denok pentsatu izan dugu ez zela gure hurbileko gauza, urrutiko kontua zela eta ez zela etorriko.

 

“No se pueden producir tantas noticias de forma constante. Al final, el cerebro de una persona llega a un punto de saturación. Y hace tiempo que hemos superado ese número de noticias. Convirtiendo todo en números, porcentajes, estadísticas, etc... puedes volver loca a la gente”.

-Zuk esana da, Covid-19a Euskal Herrira heldu eta gutxira, apirilean. ‘Ahalik eta kalte handiena egiteko birusa diseinatzen hasita, horrelako zerbait litzateke’. Zergatik?
-Oso hilkorrak diren birusak gutxi kutsatzen dira. SARSak, adibidez, %10eko hilkortasuna zuen. Gaixotasuna zuenak, batzuk hilko ziren eta beste batzuk aurrera atera, baina sintomak zituzten guztiak kontrolatuz birusa kontrolatu zitekeen. Baina gaixotasun honetan ia erdia asintomatikoak dira, eta %75-80 batek sintoma arinekin pasako du. Norbanakoaren ikuspuntutik ez da gaixotasun larria. Arrisku indibidualaren aldetik, ez da larria, hilkortasun tasa %1ekoa edo delako. Eta, gazteetan, %0,1ekoa da.
Zer pasatzen da? Arrisku sentsaziorik ez badut, eta gainera ez badaukat kanpoko zantzurik jakiteko nork daukan gaixotasuna, ba izugarrizko hedapena izango duela. Eta kutsatuak milaka direnean estatistikak bete egiten dira, eta milaka horien portzentaje txiki bat lagun asko dira: osasun sistema gainezka jartzen du, kutsatu pila bat eragiten du, gure aiton-amonen heriotza kopuru ikaragarria eragiten du eta osasun sistema horri erantzun ahal izateko moduan uzten du. Hau da, diseinatzen hasita, horrelako zerbait egin beharko genuke. Pertsonatik pertsonara kutsatzen dena, kontzientziarik ez duguna zein larritasun duen eta bitartean biztanleen zati handi bat erasotzen duena.

-Izurrite honek eragindako heriotza datuei erreparatuz, Euskal Herria lehen postuetan egongo zen populazioarekiko proportzioan hil diren lagunen kopuruan. Zer egin dugu gaizki?
-Hor ere estatistikak egiteko erak daude, eta galdetu beharko genuke ea berdin neurtu diren, ondo neurtu diren eta abar. Horregatik, konparaketetan hasi baino lehenago begiratuko nuke zenbaki horiek oso altuak direla, eta badirela. Eta hau gizarte oso baten porrota da, goitik hasita, beheraino.
Lehenik larritasun mezu hori ematea falta izan da, maila guztietan. Agintarien ikuspuntutik ere, epe motzerako mezuak eman beharrean, baikortasun batean erori beharrean, zorroztasun gehiago eskatuko nuke. Gabonen atarian Alemaniako presidente Angela Merkel entzun nuen eta inbidia sentitu nuen esan zituen gauzez. Ez da nire pentsamendu politikoko emakumea, baina gauzak oso garbi esan zituen, ez zela onargarria horrenbeste heriotza, aiton-amonekin pasa ditzakegun azken Gabon festak izan zitezkeela eta denok hartu behar ditugula neurriak, baikortasun faltsuetan erori gabe.

Zientzia dibulgatzaileok ere fuerteago hitz egin behar genuen, eta gehiago agertu hedabideetan. Eta, azkenik, ni ere etsituta nago gizartearekin. Elkartasun mezu hori ez dugu ondo zabaldu, eta gure zilborrari begira egon gara. Pentsatu izan dugu: ‘nire jarduera ziurra da, ona da, zergatik ez didate uzten?’ Eta, bitartean, ez dugu pentsatu gaitza aurrera doala eta denok egin dezakegula zerbait.

“Se ha llevado el debate a una falsa dicotomía: la salud contra la economía. Eso, si lo planteas desde un punto de vista a corto plazo. A largo plazo, cuanto más rápido se controle el virus más pronto volveremos a una situación normal”.

-Ohitu egin gara heriotzetara, pertsonak kopuru huts bihurtu ditugu.
-Bizi garen gizartearen keinu handi bat izan da: bizitza ezkutatu, despertsonalizatu eta ohitu. Onargarritzat jo dugu astero hemen hamarnaka heriotza izatea. Ez dugu pentsatzen heriotza horien atzean zer dagoen, zenbat familia dauden, gure aiton-amonen belaunaldian zein sarraski egiten ari den, adineko egoitzetan dagoen egoera larria... Zergatik ezkutatzen dugu hau guztia? Dena estatistika bihurtuta ezkutatzen ari gara hor atzean dagoen pertsonen drama, eta hori gogorra iruditzen zait.

-Kasu askotan gure lantokiak kutsatzeko arrisku guneak izan dira. Osasuna eta ekonomia aurrez-aurre jarri izan zaizkigu askotan, kontrajarriak diren kontuak balira. Nola bizi izan duzu eztabaida hau?
-Gatazka gogorra da hemen, eta nik uste eztabaida dikotomia faltsu batetara eraman dugula: osasuna ekonomiaren kontra. Eta nik uste kontrakoa beharko lukeela. Ikuspegi osoago bat falta izan da. Zergatik dira espazio itxiak arriskutsuagoak? Badakigulako birusa airean mantentzen dela, batez ere musukorik gabe bagaude. Espazio itxi horiek ixteak osasunaren ikuspuntutik onura handiak eragingo lituzke, baina jarduera ekonomiko batzuk etetea ere bai. Hori, epe motzerako ikuspuntu batetik planteatzen baduzu. Epe luzera begiratuta, zenbat eta azkarrago kontrolatu birusa orduan eta lehenago itzuliko gara egoera normal batetara.
Hor neurri zorrotz horiek denboran luzeago mantendu beharko lirateke, eta batez ere ostalaritzaz ari naiz. Bertan lan egiten duten eta denon ongi-beharrez ixten duten horientzako laguntzak eta diru-laguntzak indartu beharko lirateke, baina denen izenean, denon hobe-beharrez ari garela jakinda. Noski, jakinda ostalaritzaz gain beste sektore asko antzeko egoera batean daudela, kulturaren mundukoak, bidai agentzietakoak eta beste asko. Ez dakit horretarako gaitasun ekonomikorik dugun, ez daukat horretarako jakintzarik, baina osasunaren ikuspuntutik horrek horrela izan beharko luke.
Uste dut garrantzitsua dela gaizki egindako beste faktore bat azpimarratzea. Udara hasieran, oso ondo geundenean, bazegoen nolabaiteko presa dena irekitzeko, kontsumora bultzatzeko, bidaiatzeko... Nolabait gertatutakoa ahaztuta izango bagenu bezala, subkontzientean ahazteko beharra izango bagenu, eta gauza asko oso erraz ahaztu ditugu, gainera oso era dikotomiko batean. Hau da, toki askotan, lantoki askotan oso neurri zorrotzak zeuden, eta ondoan, handik gertu, neurri oso lasaiekin genbiltzan. Hori ere arraroa egin da.

 

“Yo también me he llevado una decepción con la sociedad. No se ha difundido bien el mensaje solidario. Mucha gente solo se mira a su propio ombligo. No hemos pensado que la enfermedad avanza y que todos podemos hacer algo”.

-Igandero Euskadi Irratiko uhinetan entzun ahal zaitugu, eta hedabide askotan parte hartzen duzu zientzia dibulgatzaile gisan. Nola informatu herritarrak horrelako pandemia baten aurrean? Nola aurre egin han eta hemen irakurri ditzakegun “bulo” edo istorioei?
-Lehenik eta behin, ezin da horrenbeste berri sortu etengabean. Azkenean pertsona baten garunak ez du hainbeste notizia onartzen. Berdin zait zein motatakoak, saturazio puntu bat dauka. Aspaldi gainditu dugu notizia kopuru hori. Dena zenbaki bihurtuz, egunero-egunero zenbakiak, portzentajeak eta abar zabalduz jendea zoratu dezakezu. Estrategiak ezin du izan egunetik egunerokoa, epe luzeagorakoa izan behar du. Gauza bat da datuak argitaratuak uztea nahi dituenarentzat, baina, oro-har, komunikabideetatik datu horiek ezabatuko nituzke. Numeroen jarraipena albo batetara utziko nuke, mezuan oinarritzeko. Mezu sinpleagoak eman beharko lirateke, ulertzeko errazagoak: fase honetan gaude, helburu da hilabete honetara egoera honetan heltzea...
Bigarrenik, mezu faltsu eta negazionisten inguruan, ulertu ezin dudan zerbait da. Heriotzak gure inguruan daude, nik neuk ikusi ditut. Egunero ikusi litezke eta ez dago oso urrutira joan behar. Aski da adinekoen egoitza batetara joatea sarraskia zein nolakoa izan den ikusteko, aski da ospitale batera hurbiltzea. Ukapen hori, guztia konplot baten barruan sartu beharra, konspirazio baten barruan... Ulertu ezin dudan gauza bat da. Zenbakiak oso argiak dira eta errealitatea ikusteko ez da urrutira joan beharrik.

-2020 urte amaieran, Gabon jaien bueltan, eztabaida handia sortu zen osasun krisi honi aurre egiteko hartu beharreko neurrien inguruan. (Oharra: elkarrizketa Gabon jaien bezperatan egin zen).
-Osasun langileok dardarka gaude urtarrilaren 10-15 iristerako. Gabon jai hauekin igoera berri bat izango dugula uste dugu. Pentsa egunak nolakoak diren. Zazpi eguneko inkubazio tarte bat badaukagu, Eguberrietatik Urtezaharretara astebete dago eta handik Errege jaietako beste astebete. Zer ez litzateke egin behar? Bizikidetza unitateak nahastu. Arriskua bizikidetza unitateak nahastetik dator, jende asko elkartzetik espazio itxietan, jan-edanean musukorik gabe egotetik, hurbil. Hor transmisio katea izugarria izan liteke. Ulertzen dut zenbait lagunentzat bizikidetza unitate bat egotea tristea izan daitekeela. Hori oso gogorra egiten zaionari egon daitezela bi (bizikidetza unitateak), baina beti bi horiek mantenduz, ez batekin egun batean bestan, hurrengoan beste batekin, gero beste batekin... Biderkadura horretatik dator arriskua.
Azaroa amaieran Ameriketako Estatu Batuetan ospatzen den Thanksgiving Day edo ‘Esker emate Eguna’ famatuaren ondorioak izugarriak izan dira, eta hori egun bateko kontua dela. Pentsa hemen erreskadan horrenbeste izanda. Benetan diot kezka izugarria dugula.

-Orain jendea itxaropentsu dago, edo egon nahi du. Europar Batasunak baimena eman du abenduaren 27tik aurrera txertaketekin hasteko, garatu diren txerto ezberdinak segurtasun berme osoak dituztela ebatzita. Han eta hemen txertoak zabaltzen ari dira. Baikorra al zara?
-Garbi dago birusen aurkako erremediorik onena txertoa dela, dudarik gabe. Historian ere hala izan da: poliomelitisa, baztanga... Asko eta asko tratamendurik gabeko birusak dira eta txertoen bidez kontrolatu dira. Koronabirusaren aurkako borrokan ere lehenago etorriko da txertoa tratamendua baino. Txerto asko ari dira garatzen, eta txerto horiek garatuak daudenean konponbidea etorriko zaigu. Horrek esan nahi du hilabete batzuetara dela konponbidea, ez bihar. Produkzioa egin behar da, zabaldu eta txertatu. Gainera hau, eta eskuzabalak izan behar dugu, mundu guztian egin behar dugu. Herrialde behartsuetan ez badugu txertaketa egiten birusak han jarraituko du, han mutazioak sortuko dira eta bueltan etorri dakiguke koronabirusa aldatuta, olatu berri bat ekarriaz. Herrialde pobreetan ere txertaketak egitea eskuzabaltasun ariketa bat da, baina ez haiekiko bakarrik, geuretzako baizik.
Egia da txerto hauen garapenean zientzia albo batetara utzi dela eta propagandaren esparruan erori garela, eta horrek ez du lagundu. Ez da normala gauza asko prentsaren bidez jakitea, propaganda ariketa bidez jakitea. Honek mesfidantza sortu du, baina neuk ere irakurri ditut txosten zientifikoak eta egia da txertoak eraginkorrak direla, ziurrak direla eta irtenbide bat izango direla. Noiz? Hemendik eta hilabete batzuetara. Badakigu txerto hauek eraginkorrak direla, ez dakiguna da transmisioa etengo duten ala ez. Norbera txertatuta egon arren eta gaitza ez garatu, birusa izan lezake eta besteak kutsatu? Hau guztia jakin arte babes neurriak mantentzen jarraitu beharko dugu.

-Espero dezagun inoiz gehiago horrelako izurriterik ez egotea. Baina, demagun 5-10 urte barru antzeko egoera batean gaudela. Zer ikasi dugu? Zein irakasgai atera ditzakegu?
-Ikasi beharko genukeen aurreneko gauza da, nire ustez, gizarte batean denok elkar zaintzeko premia dugula. Horrek esan nahi du denok elkar eragiten ari garela etengabean, eta nik egiten dudanak besteengan duela eragina. Bigarrenik, aipatuko nuke zaintza sektoreek izan beharko luketen garrantzia, ondo tratatutako zerbitzuak izan behar dute. Besarkada bat bidali nahiko nieke zahar-egoitzen lan egiten duten horiei, nire aitortza osoa dute. Gero, babes ekipoak eta horrelako gauzak oinarrizkoak direla jabetu behar gara, eta herrialde edo inguru bakoitzak horiek sortzeko gaitasuna izan beharko luke. Osasun publikoko sistemak indartsuago mantendu behar dira, zaintza sistema zainduz eta mantenduz, nahiz eta agian uneren batean horrenbeste lanik ez izan. Beti zientziak ekarriko digu irtenbide bat, baina horrek denbora ekarriko digu. Zientziak ez du orain bezain azkar sekula lanik egin.
Eta, zentzu filosofikoago batean, gure hauskortasunez jabetu beharko ginateke. Ahulak gara, hilkorrak. Denok gaude gaixotzeko arriskuan, eta hauskortasun horrek bizitzaren beste ikuspuntu bat eman beharko liguke. Eta, beharbada, lotura zabalago bat eginez ere, naturaren edo klima aldaketaren aurrean dugun jarreraz ere pentsarazi beharko liguke. Denon etxea dena puskatzen ari bagara, horrek osasunean eragin ditzakeen ondorioak izugarriak izango dira. Hurrengo sustoa hortik etorri liteke.

-Nola ikusten dituzu hurrengo hilabeteak?
-Bola magikorik izan gabe, espero dugu txertatze masiboak zabaltzea eta hedatzea. Infekzioaren kontrol handi bat espero dugu udararako. Ez dakigu guztiz desagertuko den eta guztiz kontrolatzea lortuko den edo kasu bakan horiek izango ditugun. Eta, bitarte horretan, gorabeherak izango ditugu. Toki guztietan ikusten ari gara. Neurriak gogortzen direnean kasuak jaisten dira, eta malgutzen direnean, handitu. Bitartean, gora-behera horiei aurre egiteko modurik onena elkar zaintzea da.