“Zatiketa inoiz baino handiagoa da Ameriketako Estatu Batuetan”
-2013. urtean familiarekin New Yorkera joan zinen, lanera. Bertan bizi ahal izateko hainbat galdetegi bete behar izan zenituzten. Horietan, zuk esana da, bazegoen behin eta berriz errepikatzen zen galdera bat: arraza. Zer da arraza Ameriketako Estatu Batuetan?
-Arraza, eta nik esango nuke arrazakeria, Ameriketako Estatu Batuetan sistemaren parte da. Munduan
bere populazioa arraza-irizpideen arabera etengabe sailkatzen duen herrialde bakarra da. Edozertarako arrazaren laukia bete behar duzu. Hara joan ginenean eta semeak eskola publiko batean matrikulatu behar izan nituenean lehenbiziko inprimakia arrazarena izan zen. Horrek agerian uzten du arrazak zenbaterainoko garrantzia duen eta nola gizartearen, politikaren eta ekonomiaren atal guztiak baldintzatzen dituen. Ameriketako Estatu Batuetan desberdintasun sozialek kolorea dute, espetxeek, justizia sistemak, hezkuntzak edo etxebizitza politikek bezala. Benetan ezberdintasunak oso handiak dira. Beltzak eta marroiak deitzen diren horiek –hispanoak, latinoak...– eta afroamerikarrek asko sufritzen dute hori.
-Begi-bistakoa da zu ‘zuria’ zarela. Zer suposatzen du horrek?
-Zuria izatea seguru aski sistemaren parte izatea da, kolorerik ez izatea. Baldintzatzen zaituena ez da zuria izatea, gutxiengo batekoa izatea baizik. Eta hori, esan bezala, gizartearen alor guztietan ikusten da. Oso esperientzia biolentoa izan zen semeak zein arrazakoak diren markatu behar izatea. Eta zer inporta du zuriak, beltzak, asiarrak edo polinesiarrak izan! Eta, gainera, bada beste sailkapen bat, hizkuntzaren araberakoa: ‘hispanic’ edo ‘not hispanic’ markatu behar duzu gero. Horrek zer pentsatua eman zidan, eta hausnarketa horretatik etorri da liburu hau idazteko beharra.
-Zein da arrazaren inguruko galderaren arrazoia? Atzean gatazka bat dago. Herrialdea sortu zenetik hamar urtetik behin arrazaren errolda egiten da.
-Lehendabiziko erroldan bi kategoria baino ez zeuden: zuriak eta esklaboak. Indigenak ez zituzten zenbatu ere egiten. Hori gero konstante bat izan da historian zehar. Hasiera batean esklaboak ziren, gero herritar askeak, baina kategoria horiek mantendu dira. Kategoria horiek XVIII. mendeko zoologo suediar batek ezarritako sailkapenaren parte dira. Berak esaten zuen gizakien espeziak bazituela azpi-espezie batzuk: afrikarrak, asiarrak, europarrak... Oraindik ere kategoria horiek mantentzen dira.
-Arrazaren galderaren inguruko azalpenik jaso zenuen?
-Hor azalpen ezberdinak daude, eta batzuk oso progresistak dira. Badira Alderdi Demokrataren ezkerretik ere esaten dizutenak kategoria horiek behar-beharrezkoak direla, besteak beste auzo batean etxebizitza politikak egiterakoan beharrezkoa delako jakitea afroamerikarrak zein puntutaraino dauden baztertuta. Eta badu zentzua diskriminazio positiboa martxan jartzeko eta zenbait ekimen egiteko. Neurri batean horrek laguntzen du gizartean dauden desberdintasunak neurtzen, noski; baina aldi berean, arrazakeria betikotzea da. Eta hori arazo handia da Ameriketako Estatu Batuetan.
Beste arrazoi bat historikoa eta gatazkarena da. Duela bi mende eta erdi, Erresuma Batutik independizatu eta Ameriketako Estatu Batuak sortu zirenean, ‘aita fundatzaileek’ sistema ekonomiko zehatz baten gainean ezarritako herrialde bat sortu zuten, lan-esku esklaboaren gainean sortu zen herrialdea. Eta horrek ere hor jarraitzen du. Badago gutxiengo baztertu bat, zapaldua, eta horrek politika, gizartea eta ekonomia baldintzatzen jarraitzen du.
“La sociedad estadounidense necesita un cambio, y para eso hace falta un trabajo muy profundo. Yo no soy muy optimista. No creo que se resuelva de un día para otro ni que Biden solucione el problema en cuatro años pero, al menos, parece que en el Partido Demócrata están intentando dar pasos adelante”.
-Une historiko batean heldu zinen. Historian lehen aldiz zuria ez zen presidente bat zegoen, Barack Obama. Hala ere, beltz askok oso irakurketa kritikoa egiten dute Obamaren agintaldien inguruan. Zergatik?
-Obamak itxaropen handia sortu zuen. Oroitzen dut Obamak bere hauteskundeen garaipena Chicagoko Grand Parkean ospatu zuenean. Bertan izan nintzen albistea kubritzen, ikaragarria izan zen gertatu zena. Milioi erdi pertsona atera ziren kalera Chicagon Obamaren garaipena ospatzera. Eta askok ikusi genuen, eta neure burua hor sartzen dut, historian aldarri inportante bat zela, historian lehenbiziko aldiz Ameriketako Estatu Batuek presidente beltz bat zutelako.
Egia da Obama bere lehen agintaldian saiatu zela erreforma batzuk egiten, hainbat politika martxan jartzen. Baina bigarren agintaldian bere popularitatea jaitsi egin zen. Arazo handiak izan zituen herrialdeko gehiengo zuri kontserbadorearekin. Lagun horiek euren burua alienatuta ikusi zuten zenbait politikekin, besteak beste, Obamacare osasun sistema berria martxan jarri zenean edo Auzitegi Gorenaren hainbat erabakirekin, esaterako sexu bereko bikoteen ezkontzak legeztatu zirenean. Horrek, batetik, kortozirkuitu moduko bat sortu zuen gizartean, batez ere kontserbadore errepublikano zurien artean.
Baina, bestalde, beste fenomeno bat gertatu zen. Ez zen fenomeno berria poliziaren indarkeriarena, baina Obamaren bigarren agintalditik aurrera, 2012. urtetik aurrera, ikusten hasi ginen. Mugikor guztiak kamerak izaten hasi ziren, eta denok hasi ginen gure selfiak
eta bideoak grabatzen. Orduan hasi ginen lehen aldiz ikusten historian zehar gertatzen ari zena, eta ikusten hasi ginen nola polizia zuriek mutil beltz gazteak hiltzen zituzten erabateko inpunitatez kaleetan. Horrek nolabaiteko shock egoera bat sortu zuen gizartean. Arraza gutxiengoen artean Fergusonen izandako Mike Brownen hilketak edo Baltimoreko Freddie Grayren kasuek mobilizazio handiak eragin zituzten. Matxinada handi bat eman zen bai Fergusonen eta bai Baltimoren, gero herrialde osora zabaldu zena. Horrek mugimendu berri baten sorrera eragin zuen, Black Lives Matter edo Beltzen Bizitzek Inporta dute.
Mugimendu horrek poliziaren indarkeriaren aurkako aldarrikapena hartu zuen aldarri, baina neurri
handi batean Obamaren gobernuaren aurkako mugimendu bat izan zen. Martin Luther Kingek, eskubide zibilen garaian egin zuen hitzaldi famatu hartan, desberdintasun sozialen amaiera eskatu zuen: beltzen eskubideak bermatzea, lanpostuak sortzea... Hori bera gertatzen ari zen Obamaren urte horietan krisi ekonomikoarekin eta beste hainbat gairekin. Fenomeno kuriosoa da. Black Lives Matter Trumpen garaian sortutako fenomenoa dela iruditzen zaigu, edo Minneanopolisen polizia batek bere belaunaz George Floyd lurrean itota hil zuenean, baina Black Lives Matter eskubide zibilen borrokaren aldarri bat izan da, eta Obamaren garaian sortutakoa da. Egoera horrek ezinegona sortu zuen, ez bakarrik zuri kontserbadore kristauen artean, baita gutxiengoen artean ere.
-Heldu eta bost urte geroago Euskal Herrira bueltatu zinen. Itzuli zinenean Obama ez zen presidentea, Donald Trump baizik.
-Bata bestearen ondorio dira. Ez Obamak Trump fenomenoa sotu zuelako, baina bai gehiengo zuri, kristau eta kontserbadore horretan eragin bat sortu zuelako, Obamaren aurkako eta Trumpen aldeko giro bat. Obamaren urteek, edo lehen presidente beltzaren urteek, krisi ekonomiko oso sakon batekin kointziditu zuten; zonalde industrialean krisia handia izan zuen. Garai batean ezkerrean zegoen eta batez ere sindikatuetan oso aktiboa zen populazioaren multzo batek Trumpismorantz jo zuen. Fenomeno hori beste leku batzuetan ere ikusi dugu lehenago, Frantzian, adibidez, Lepenekin. Lehen presidente beltzaren aurkako erreakzio horrek ahalbidetu zuen Trumpen garaipena. Egia da Trumpek ez zituela hauteskundeak irabazi boto kopuruan, baina jakin izan zuen oso leku zehatzetan irabazten, irabazi behar zuen lekuetan lortu zituen behar zituen botoak: Penssylvania, Wisconsin, Michigan... Industria oso astuna izan duten estatuak dira, eta bertan langile askok botoa eman zioten, Trumpek lortu zuelako euren amorruarekin konektatzea eta haserre hori kapitalizatzea.
-Arrazaren faktoreak zein eragin izan zuen Trumpen garaipenean? Gehiengo zuri kontserbadoreak bere pribilegioak galtzeko beldurra aipatu dute askok...
-Beldurra baino klabea beldurraren erabilpena izan zen. Beldurra erabili zen botoak lortzeko, eta estrategia hori oso eraginkorra izan zen. Estrategia hori presidente askok erabili izan dute Ameriketako Estatu Batuetan: Bushek, Reeganek, Nixonek, Clintonek... Trumpek ere jakin izan zuen beldur hori erabiltzen. Alderdi Errepublikanoko Lindsey Graham senatariak 2012an, hau da, Obamaren bigarren hauteskundeetan, esan zuen Alderdi Errepublikanoak ezingo zuela hauteskunderik irabazi ez bazituen gizon zuri amorratuak erabiltzen. Hori da gerora gertatu zena.
Trumpek hori ikusi zuen, baina ez berak bakarrik. Steve Bannonek ere, nazional-populismoaren edo eskuin-muturraren guruak, jakin izan zuen kanpainan gizon zuri horien amorruarekin konektatzen, eta hori izan zen giltzarrietako bat, beldur horrekin konektatzen asmatzea. 2020an, azken kanpainan, Trumpek ere hori erabili du. Black Lives Matter edo Antifa mugimenduak klase-ertaineko estatubatuar zurien mehatxurik handiena zirela esaten zuen behin eta berriz, beldurra eragiteko. Eta horrek, neurri batean, botoak eman dizkio. Kasu honetan ez nahikoak hauteskundeak irabazteko, baina diskurtso hori behin eta berriz erabili du Trumpek.
El conflicto político está más vivo que nunca. Se trata de un conflicto que en el siglo XIX desembocó en una Guerra Civil y que sigue sin resolverse. Las banderas confederadas que vimos en la ofensiva del Capitolio nos han recordado muchas cosas, entre otras, que desde la Guerra Civil no ha habido banderas confederadas dentro del Capitolio”.
-Egin dezagun politika fikzioa: Trump Berni Sandersen aurka lehiatu izan balitz eta ez Hillary Clintonen aurka, presidentetza lortuko luke?
-Diozun bezala politika fikzioa egitea da, baina bazeuden sintoma asko nolabait ere Sandersek ulertu zituenak: langile klasearen haserrea, frustrazioa, globalizazioaren ondorioak... 2016ko kanpaina oroitzen dut. Clintonen, Sandersen eta Trumpen ekitaldi asko jarraitu nituen, eta baziren bi hautagai, Sanders eta Trump, benetan jendea altxatu eta ilusioa pizten zutenak. Agian bi soziologia oso ezberdinak dira, baina egia da Sandersek ilusio hori pizten zuela. Oso leku zehatzetan, krisi betean zeuden estatu post-industrial horietan, agian Sandersek Clintonek lortu ez zituen botoak lortuko zituen. Clinton establishmentaren parte moduan ikusi izan da, Clintondarren klan horren parte bezala, eta ez zuen boto emaile horien babesa izan. Agian zenbait estatutan Sandersek lortuko zuen Clintonek lortu ez zuen babesa. Baina, hori esanda, zalantzak ditut ea Sandersek Trumpi hauteskundeak irabaziko lizkiokeen, besteak beste, seguru aski bere burua sozialistatzat duen hautagai batek gizartearen parte handi baten mesfidantza piztuko lukeelako. Egia da ere Ameriketako Estatu Batuak eta Alderdi Demokrata aldatzen ari direla, ezkerreko gero eta aurpegi ezagun gehiago daude demokraten artean. Alexandria Ocasio-Cortés edo Ilham Omar kongresistek, besteak beste, gero eta planteamendu progresistagoak egiten dituzte. Dagoeneko esaten da gazteen artean sozialismo hitzak ez duela beldurrik ematen, garai batean beste belaunaldi bati beldurra ematen zioen moduan. Eta hori aldaketa handia da.
-Trump eta bere jarraitzaile asko arrazistak dira. Baina Alderdi Errepublikanoko oinarriak?
-Bi arrazakeria mota daude. Batetik, folklorikoa, Ku Klux Klanen txanoak eta abar. Bestetik, arrazakeria sistemikoa dago, gizartearen alor guztietan barneratua dagoena. Orain, Errepublikanoak arrazistak dira? Nik ezetz esanen nuke. Bere boto emaile gehienak ez dira arrazistak. Egia da, inkesten arabera, pribilegio zuria deitzen den hori ukatzen dutenak geroz eta gehiago direla alderdiaren barruan, eta egia da Trumpen oinarrietan badagoela arrazakeria asko.
Hala ere, ez nuke Alderdi Errepublikanoa, edo bere oinarriak, arrazista bezala definituko. Ez nuke esanen beren boto emaileak arrazistak direnik, baina egia da Trumpen agintaldian supremazia zuria eta arrazakeria, nolabait ere, diskurtso onargarri bat bilakatu zirela. Eta hori lehen ez zen horrela. Politikoki zuzena den diskurtsoaren aurkako filosofia hartu du aldarri Trumpek, eta neurri batean aldarrikatzen du hizkuntza inklusiboak ez daukala zentzurik, gauza erredikulua dela. Horrek ere neurri handi batean ahalbidetu du diskurtso arrazista ere gero eta azalerago egotea. Zalantzarik gabe esanen nuke Trumpek boteretik arrazakeria areagotu duela, eta gatazka are eta gehiago azaleratu duela. Horren epilogoa Washingtoneko Kapitolioaren erasoaldia izan zen. Hor ikusi genituen bandera konfederatuak, talde faxistak, eskuin muturrekoak, supremazistak... Egia da talde horiek Obamaren urteetan sortu zirela, asko bere aurkako fenomeno bat izan zirela. Baina Trumpen urteetan hasi ziren azaleratzen, kalera ateratzen eta diskurtsoa egiten, eta nik uste hau gako nagusienetako bat izan dela.
-Zurea ez da historia liburu bat, baina historiaren erreferentziak nabarmenak dira. Gerra Zibila asko aipatzen da. Bere zauriak itxita daude?
-Gatazka politikoa inoiz baino biziago dago. XIX. mendean Gerra Zibil bat eragin zuen eta oraindik ere konpondu gabe dagoen gatazka bat da. Kapitolioaren erasoaldian ikusi genituen bandera Konfederatu horiek gauza asko ekarri dizkigu gogora, besteak beste, Gerra Zibilaz geroztik ez dela bandera konfederaturik izan Kapitolio barruan. Gerra Zibila geroz eta gehiago erabiltzen den hitza da. CNNko Anderson Cooper bezalako kazetariei entzun izan diet berri baten ertzean daudela. Ez nuke esanen egoera horrenbesterainokoa denik, baina egia da aspalditik enfrentamendu zibila gertatzen ari dela. Talde armatuak kalera irten dira, hilketa politikoak egon dira azken hilabete eta urteotan...
Arrisku handia dago, zatiketa inoiz baino handiagoa da. Egoera hedabideen ardura ere bada. Hedabide handiek trintxerak ireki dituzte gizartean. Alde batetik Fox News dago, eta bestaldetik CNN, ‘beste aldeko Fox’. Hedabideek marra gorri asko pasa dituzte. Gizartea neurri handi batean bi pelikula ezberdin dago ikusten. Batetik CNN edo New York Timesena, Europara gehien heltzen dena. Eta bestetik Trumpen errelatoa dago, Fox News, Newsmax eta eskuin muturreko antzeko hedabideena.
Milioika eta milioika lagun dago uste dutenak, eta gainera sinetsita daudenak, iruzurra egon zela hauteskundeetan, eta Joe Biden ez dela presidente zilegia. Gizartearen erdiak hori uste du, eta konbentzituta dago. Sare sozialetan eta abar konspirazioaren teoria asko azalarazten dira, eta oso barneratuta dago. Egoera hau gaur egon konpontzea bideraezina da. Bidenek esaten du zubigintzan ariko dela, zauriak sendatuko dituela... Erronka hau oso zaila ikusten dut, gizartea oso zatituta dagoelako, eta, batez ere, elkar-gurutzatzen ez diren bi errelato daudelako.
-Zer espero daiteke Bidenen agintalditik?
-Bidenek nolabaiteko lasaitasuna sortu du gizartean, formetan bada ere, eta beharrezkoa zen. Trumpi tuiter kontua kendu diote, kazetariak askoz ere lasaiago daude eta neurri handi batean ez dago desinformazio iturri ikaragarri hori martxan... Desinformazioaren makinaria bat izan dugu lau urtez, Trumpen fake news-ak eta gezurrak politika gizartea baldintzatu du lau urtez. Hori ez dago orain.
Bidenek badu erronka bat: gizartea batzea. Eta hor nik oso zaila ikusten dut. Egia da Bidenek barneratu dituela Alderdi Demokrataren ezkerrak eta Black Lives Matter bezalako mugimenduek duten diskurtsoa. Biden da lehen aldiz arrazakeria sistemikoa aipatu duen presidentea, eta horrekin amaitu nahi duela esaten duen presidente bat da.
Gero, hitzetatik ekintzetara pasa behar da, eta oso zaila ikusten dut, besteak beste, arrazakeria sistemikoarekin amaitzeko justizia sistema eraldatu eta irauli egin behar duelako, eta ez dut Biden ikusten horretarako prest dagoen presidente baten moduan, ezta Kamala Harris ere, bere presidente-ordea. Erronka oso handiak ditu; orain, lehena, pandemia. Oso gogor jo du herrialdea, milioi erdi hildako daude. Hori da bere lehentasuna orain. Baina bestelako zein neurri hartzen dituen ikusi behar da errekontziliazio horren bidean. Eta zaila ikusten dut ere Trump politikoki bizirik dagoelako,
Trumpismoak bertan jarraitzen duelako, eta Bidenen agintaldia baldintzatuko duelako.
-Lau urte barru Trump presidente izateko saiakeran ikusten duzu?
-Nik uste bera saiatuko dela, horretan ari da. Eta Trump ez bada inguruko norbait saiatuko da Trumpismo horren buru jartzen. Hori da zalantzarik handienetakoa, zer gertatuko den Alderdi Errepublikanoaren barruan datozen hilabete eta urteotan. Gai izanen dira alderdi barruan Trumpek sortutako aginte hori eraisten? Ikusi beharko da. Badira errepublikano batzuk, nolabait ere establishmentaren barruan daudenak, hori egiten saiatuko direnak.
Alderdi Errepublikanoak arazo handi bat du. Trumpek nolabait ere estatu-kolpe bat eman zuen alderdiaren barruan, eta alderdia erabat kontrolpean du. Zergatik errepublikano askok ez dute Senatuan Trumpen aurkako botoa eman? Neurri handi batean haien eserlekuak eta boterea arriskuan ikusten dutelako. Trumpek beraien zirkunskripzioetan trumpismoaren hautagai alternatiboak aurkezten baditu, seguru aski haien eserlekua galduko lukete Senatuan edo Kongresuan. Eta hori badakite. Trumpek botere edo itzal hori badu oraindik alderdian. Beraz, hor zalantza handiak daude, baina nik uste nagusiena hori dela, zer gertatuko den alderdian.
“Biden tiene un reto: unir a la sociedad. Y es muy difícil. Es cierto que Biden ha interiorizado el discurso que tienen la izquierda del Partido Demócrata y movimientos como Black Lives Matter; ha mencionado por primera vez el racismo sistémico y afirma que quiere acabar con ello. Pero luego, hay que pasar de las palabras a los hechos, y eso supone transformar y revolucionar el sistema de justicia. No veo a Biden ni a Kamala Harris, su subpresidenta, dispuestos a ello”.
-Nork behar du nor gehiago, Trumpek Alderdi Errepublikanoa edo Alderdi Errepublikanoak Trump?
-Ameriketako Estatu Batuetan bi alderdi nagusiak, Alderdi Errepublikanoa eta Alderdi Demokrata, erregimenaren bi zutabeak dira. Ez dira Europan ezagutzen ditugun moduko alderdi politikoak.
Bi igogailu dira, boterera iritsi ahal izateko bi plataforma. Ameriketako Estatu Batuetan politika oso lokala da, oso bertatik bertarakoa. Senatariek, Kongresistek eta beste zenbait hautetsiek euren hautesleen aurrean erantzuten dute, eta bi alderdi nagusiak boterera iristeko bi plataforma dira. Hortik kanpo, ez dago biderik. Historian zehar argi geratu da hainbat hautagaiekin. Hirugarren hautagaiek normalean ez dute boto askorik lortzen, besteak beste, diru asko behar delako. Eta Alderdi Errepublikanoaren eta Alderdi Demokrataren kanpo ez dago dirurik, ez dago finantzaziorik, eta beraz, ez dago boterera heltzeko modurik.
Orain arte Alderdi Errepublikanoak Trumpen beharra izan du, baina Trumpek horrela konfiguratu duelako. Trumpek neurri handi batean Europako alderdi politikoen neurrira egin du Alderdi Errepublikanoa. Hau da, berak buruzagitza hartu du, oso modu autoritarioan gainera, eta hautetsiak baldintzatu egin ditu bere politiketan, nolabait ere zentralizatu egin du alderdia. Orain arte ez zen horrela. Horrek oso eragin positiboa izan du alderdian, Trumpekin bere oinarria zabaldu egin duelako beste edonorekin ez bezala. Trumpek hamar milioi boto berri lortu ditu bere bigarren bozketan; hori inork ez du lortu Ameriketako Estatu Batuetako historian.
-Trump gabe zer gertatuko zen Alderdi Errepublikanoan?
-Hori da ikusteko dagoena, ikusi behar da alderdiak zein proiektu duen aurrera begira. Baina, egia da, askok establishment barruan ere Trumpen aldeko apustua egin zutela ikusi zutelako bere nazional-populismo horrek balio zuela hauteskunde oinarri sozial hori zabaltzeko.
-Kapitolioaren aurkako erasoa bezalako fenomeno berriak ematea posible ikusten duzu?
-Ez dakit, ikusiko dugu zer gertatzen den. Mobilizatuta jarraitzen dute, milizia armatuek bertan jarraitzen dute... Arma asko daude Ameriketako Estatu Batuetan, eta etorkizunean milizia eta protesta armatuek presentzia handia izango dute. Kapitolioko oldarraldiko ondoriorik kezkagarriena, nire ustez, mugimendu berri bat sortu dela da. Desinformazioaren eta konspirazio teorien gainean sortutako mugimendu bat da, oso zabala, biolentzia eta indarkeria bere bihotzean dituena, eta ikur bat duena: Kapitolioaren erasoaldia. Mugimendu horrek jarraituko du, eta bertako politika baldintzatuko du. Zalantza da bere liderrak (Trump) zer egingo duen.
-Zer egin beharko luke Bidenek arrazakeria sistemikoarekin amaitzeko?
-Badaude proposamenak. Esaterako, afroamerikarren komunitateak erreparazioak behar dituela aipatzen
da, esklabotzaren ondorioz sortutako pobrezia eta ezberdintasunak konpondu behar dituela estatuak...
Ez dut uste horra inoiz iritsiko denik, baina herrialdeak oso erreforma sakonak behar ditu, Wall Street-etik hasi eta hezkuntza edo etxebizitza politiketaraino. James Baldwinek esaten zuen gatazka konponduko zela herrialdeko zuriak beltz bilakatzen zirenean, hau da, ulertzen zutenean zer den supremazia zuriaren boterea eta arrazakeria sistemikoa. Gizarteak ere aldaketa behar du, gizartea aldatu beharra dago, eta horretarako hezkuntza behar da, oso lan sakona behar da. Ni ez naiz oso baikorra, ez dut uste egun batetik bestera konponduko denik eta Bidenek lau urtetan arazoa konponduko duenik, baina, behintzat, badirudi Alderdi Demokratan aurrerapausoak eman nahian ari direla.
