Euskararen metrika gozamenaren neurrira
Onintza Enbeita Maguregi Muxikako baserri batean jaio zen, barazki eta bertso artean. Konturatu gabe, ereiten hasia zen bertsolariaren hazia. Umetan errimak asmatzea jolas hutsa zen, aitite Balendinekin komunikatzeko modua. Aititerekin olgetan, bertsolariarekin jolasean. Uzta ona jaso zuen. 70 bat kilometrora, Zarautzen, bertsogintzaren olatuak astindua eman zion Andoni Egaña Makazagari. Xabier Amurizak Euskal Herriko txapela jantzi zuenean argi esan zion bere buruari: “nik hori egin nahi dut!". Esan eta egin. 1993an EHko txapela jantzi zuen. Beste lau etorri ziren segidan, harik eta Maialen Lujanbiok lekukoa hartu zion arte, Onintza Enbeita miresmenez begira zuela. Miresmenetik garaipenera. 2018an aitite Balendinek txapela jantzi zion Onintzari Bizkaiko txapelketan, baina makilari esku askok eutsi zioten: sabaia apurtu zuten emakume guztiek.
Onintza, Andoni, biak izan zarete txapeldun. Zuk Andoni zure lehenengo txapela Lazkao Txikiri eskaini zenion; Onintza, zuk zurea familiari... Zer-nolako garrantzia dute memoriak eta erreferenteek?
A: Nik, adibidez, erabakia neukan 93ko txapela lehengusu bati dedikatzea, auto istripuz hil zen Iñigo Bartolori, Argiakoa. Orduan Euzkitzek egin zuen bigarrena eta Baserriri eskaini zion. Hor esan nuen: “Andoni, error! Hemen ezin duzu eskaintza intimo hori egin, Lazkao Txiki aurten hil da... hari kantatu”. Eta azken momentuan inprobisatu nuen bertsoa.
O: Egoerak asko markatzen du. Bizkaiko txapela 2014an irabazi izan banu eta Kristina Mardarasek jarri izan bazidan txapela, nire burutik beste gauza batzuk pasatuko ziren: ze neska gutxi ginen, zenbat lan egin zuen Kristinak emakumeoi plazak emateko, bera izan zela lehenengo emakumea txapelketa batean parte hartu zuena... Buruan gauza asko nituen, baina osabak txapela jantzi behar zidala ikusi nuenean nire borroka pertsonala etorri zitzaidan burura: Onintza Enbeita izatetik Onintza izatera pasatzea lortu nuela, eta orduan ulertu nuen ezinbestekoa zela bertsoa Aitite Balendin aipatzen hastea. Oso berezia izan zen makila hartu nuen momentua. Txapela txapela da, bai, baina hegemonia makilak sinbolizatzen du. Zu zara Bizkaiko lehenengo emakume txapelduna eta makila daukazu eskuetan. Hor sentitu nuen garaipen kolektiboa zela. Orduan gogoratu nintzen Kristinarekin, Alaitz Areitiorekin, inguruan izan ditudan emakume askorekin eta egin behar izan duten borrokarekin, nahiz eta inoiz ez diren periodikoetako lehen lerroetan egon.
A: Hori ulertzekoa da. Niretzat makila gauza folkloriko bat izan da.
O: Nik bai, hor sentitu nuen garaipen kolektiboa zela. Orduan gogoratu nintzen inguruan izan ditudan emakumeekin eta egin behar izan duten borrokarekin. Orokorrean kideek ondo hartu gaituzte baina bazeuden elementu batzuk ezberdinak ginela gogorarazten zigutenak, zu zarela hor egotea merezi duzula demostratu behar duena: antolatzaileak, publikoa, lekua...
Emakumea eta bertsolaria ikusi delako, ordena horretan?
O: Bai, eta erreferente asko izateak gauzak erraztuko dizkie belaunaldi berriei. Maialen Lujanbio ni baino hiru urte zaharragoa da bakarrik eta guretzat erreferentea izan da, horrek islatzen du Andoni edo aitite Balendinen belaunaldian emakumeak falta izan zirela, edo behintzat, publikoki ez direla ikusi. Gure erreferente guztiak gizonak ziren eta gizonengan gauza ezberdinak aurkitu ditugu: freskotasuna, sakontasuna... Maialenekin erreferente bat eraiki genuen: kolektiboaren ordezkaria, emakumeon bertsolaria... Gaur egun erreferente asko eta ezberdinak ditugu. Emakume sakon bat nahi baduzu, baduzu non aurkitu, umore "absurdoa" duen emakume bat nahi baduzu badaukazu ere... Erreferenteen mundua zabaltzen doa, eta polita da hori.
Andoni, zuretzat, ordea, makila jasotzea gauza folklorikoa izan zela esan duzu. Esanguratsua da hain ezberdin ikustea...
A: Bai, ni gizonen neutraltasunetik ari naiz makila jasotzen, gizonok ez daukagu makilaren beharrik agindu dezakegula sinisteko, ez nuen beharrik nire artasunetik. Nik bilakaera ezagutu dut. 92ko udaberrian Maialen lehenengo aldiz jaialdi batera etorri zen gurekin. Peña, ni, Maialen eta Estitxu Arozena, non eta Hondarribian. Maialen 15 urteko neska zen. Jaialdiaren ondoren bazkaltzera joan ginen eta bazkalostean bertsotan egin genuen soziedade batean. Grabagailu bat atera zuten eta esan nien: “grabatu, grabatu, hau inportantea izango da eta!”
O: Eta asmatu zenuen! Txapela irabazi eta hurrengo egunean jaso nuen mezuetako bat Igor Elortzarena izan zen: `Gehien gustatu zaidana izan da nola jaso duzun makila eta nola kantatu duzun azken agurra txapeldun baten moduan´. Ilusio handia egin zidan bere mezuak. Ez dakit nola baina eutsi nion negarrari azken bertsoan.
ANDONI EGAÑA
“En este momento, los sindicatos son más necesarios que nunca porque la brecha social es más grande que nunca. La cuestión es cómo lideramos y gestionamos esta lucha”
“Todo se ha individualizado. Ahora la cultura se consume de forma íntima. Antes íbamos al cine en grupo, ahora cada uno se encierra en su cuarto, con su ordenador, ni siquiera se reúne en el salón de casa”
“ETB era en euskera y luego crearon ETB2, en castellano. De repente empezaron a llamarlos ETB1 y ETB2. Un simple cambio en la nomenclatura modificó toda la esencia de la televisión pública vasca”
“Siempre he preferido el micrófono de palo, cantar con el de mano siempre me ha hecho sentir desnudo”
“Reconozco que igual he actuado con algo de paternalismo con mis compañeras bertsolaris más jóvenes que yo. Tengo ganas de aprender”
Txapeldun batek ez duelako negarrik egin behar?
A: Bertsotan ondo egiten da emozionatuta bezala baina emozionatuta ez da ondo egiten bertsotan. Publikoari sinistarazi behar diozu oso emozionatuta zaudela zu hain emozionatuta egon gabe, komunikazioaren mesedetan. (Barreak).
O: Baina egia da Euskal Herrian paralisi emozional handia dagoela, barrea eta negarra oso ondo neurtzen dira, eta neurtzen ez jakitea ere desegokia da jende askoren begietara. Muga horietan ere bizi zara espazio publikoan bizi zarenean.
Ba gustatuko litzaidake Egaña ere emozionatuta negarrez ikustea, zergatik ez?
A: Malkoren bat isuri izan dut eh! Egia da paralisi emozional batean bizi garela, baina ELAk deituriko elkarrizketa batean emozioez ari gara nagusiki joan den ordubetean. Batzuetan cabroncetea izan behar da. (Barreak).
O: Onintza etorri delako! Bestela egongo zineten hemen proletargoaren lan-baldintzen inguruan bueltaka. Sozialki, eta gure gatazka politikoa gainditzeko, gure gatazka emozionalak ere gainditu behar ditugu. Herri honetan azken 50-60 urteetan gertatu diren gauzek markatu dute gure izateko modua. Ez da kasualitatea gerra galdu zuen belaunaldi oso bat isilik hiltzea.
A: Horrekin ados.
Prekaritateari buruz ere galdetuko dizuegu eh Andoni... baina lehenengo euskarari buruz. Baten kontatu zenuen esan dizkizuten gauzarik politenen artean dagoela hau: “euskaraz jakin nahiko nuke zure moduan lizunkeriak esan ahal izateko...”
O: Niri hori ez didate inoiz esan! Zuk jakingo duzu zergatik... (Barreak).
Andoni, 86ko finalean, zure lehen finalean, ikastolentzako D eredua aldarrikatu zenuen. Orain beharbada beste modu batera planteatuko zenuke?
A: 86an euskararen legeak hiru urte zeuzkan, D eredua abian jartzea garrantzitsua zen garai hartan. Orain fase hori gaindituta dago. Hezkuntza sistemak bide berriak topatu behar ditu, benetan nahi badugu euskara izatea tresna baliogarria denontzat, denerako. Informatzeko balio digu, baina emozioak azaltzeko ez digu balio. Murcian gazteleraz burla egiten ez dute irakatsi behar. Gure aitaren mehatxua beti zen: “bigarrena paretak emango hik!”. Ez zuen inoiz betetzen, noski. Gaur egun “déjame en paz o te doy dos hostias” izango zen. Asko galdu dugu. Hizkuntza batean mingaina ez badaukazu aski zorrotz, bestera joko duzu. Zorroztu ditzagun mingainak, bestela euskarak informatzeko balioko du, eta gainerako guztirako, hau da, inportanteenerako, beste hizkuntzek balioko dute.
Bertsolaritzak apurtu du hori? BEC beteta euskaraz modu ludikoan gozatzen...
A: Bai, gainera adimenaren alde. Reggaeton-ak eta perreo-ak ez naute hainbeste kezkatzen, ez nagusiki gaztelaniaz direlako, errepikapen soila direlako baizik, horrek adimenaren kontra jotzen duelako. Leloa kontzeptuak ondo jarrita dauka izena. Zenbat eta gehiago errepikatu, tontoak gero eta gehiago indartzen dira. Errepikapenera ohitzen den gizarte bat galbidera doa.
O: Lehen euskaraz irakatsi eta euskal mundura erakartzen zen, orain ez.
Bertsolaritzatik bizi daiteke?
A: Bai baina urtean 160 saio egin behar dituzu langile arrunt baten zifratan mugitzeko.
Andoni zuk esan zenuen: “Bizitzeko beste da, ez rock-eko izar baten mailan, baina irakasle bat bezala bai”. BEC betetzea, ordea, bada rock-eko izar baten parekoa...
O: Igual desproportzionala bestea da.
A: Gurea proportzionala da, BECen kantatu eta hurrengo egunean 40 pertsonen aurrean Arantzazuko soziedade batean kantatuko duzulako. Orduan berehala jaisten zaizu izar sentitzeko arriskua.
O: Urtean 160 saio egin behar dira baina 160 saio egingo dituzten bertsolariak ere badira. Igual nik ez ditut 160 saio egin nahi kostu pertsonala duelako, eta niretzat errazagoa delako beste lan batzuk izan eta bertsolaritza beste modu batera bizitzea. Kultura ezin da dirutan bakarrik neurtu. Baina nik erabaki hori hartzeak ezin du profesionalki bertsolaritzatik bizi nahi duenaren erabakia izorratu. Nik ezin dut esan prest nagoela ez kobratzeko edo erdia kobratzeko ez dudalako dirua behar, egin dezagun denon bizi baldintza duinen alde.
A: Bertsolaritzan badago halako sentimendu kolektibo bat, badago Bertsozale Elkartea. Bertsolaritzak zerikusi handiagoa dauka artisautzarekin artearekin baino. Artisautzarekin industrian sartu nahi dugu? Nik behintzat ez. Egia da badagoela bertsotatik bizi ezin duen jendea urtean 20 saio dituelako gehienez, eta, beraz, beste lan bat egin behar duena. Eta inori ez zaio okurritzen beste lan hori debaldekoa izatea eta bertsotan beti kobratzea. Zu Zarauzko udaleko langilea bazara alkantarillak aldatzeagatik beti ordainduko dizute baina auzoko festan debalde kantatzen duzu. Ostras! Kultura debalde saltzen da eta alkantarillak beti kobratzen altxatzen dira?
O: Bertsotan hastean badakit ez naizela Egaña, baina nire auzoko jaietan hiru bertso botatzen baditut momentu horretan okupatu dudan espazio-denbora horrek balio behar du Andonik BECen okupatzen duen espazio horrek beste.
A: Noski, kulturaren mikroklimarako hori bestea bezainbeste garrantzitsua delako. Anekdota bat: Uztapide joan zen, txapeldun zela, gazte batekin bertsotan herri batera. Kobratzerako garaian Uztapideri 200 bat pezeta eman zizkioten eta gazteari 100. Eta Uztapidek esan zien: “honeri eman nik aina, nik aina lan egin du eta gehiago kosta zaio!” (Barreak). Egia da pixka bat injustua ere badela denek berdin kobratzen badute beti batzuei deituko dietelako. Larriagoa da nik 85ean lanean hasi nintzenean kobratzen nuena eta orain gure alabak kobratzen duena konparatzea. Hori bada mingarria.
Horregaitik ere, greba orokorra deitu berri du EH Eskubide Sozialen Kartak...
A: Nik 30 urterekin lortu nuen eta gero utzi nuen plaza finkoa orain 25 urtekoek nahi dute... Agintariek kristoren aurpegia daukate.
O: Nola kudeatzen dira lanpostu publikoak, azpikontrataz azpikontrata, kaleratzeak zenbat merkatu diren... Errespetua galdu zaio langileari. Badakit debaluatu eta desitxuratu dutela greba, baina besterik ez duenak greba egin beharko du. Irabazi handiak dituen enpresa bati miseria banatzea leporatu behar zaio.
A: Eta hemen ere bai, eta hemen batez ere, emakumeen egoera aipatu behar da. Prekaritatean dagoen profila emakumezkoena da gero eta nabarmenago.
O: Sektore prekario gehienak feminizatuta daude eta hori aldatu behar da.
Masa kritikoa badago egun?
A: Masa kritikoa badago, baina betiko akatsarekin: matxakatuen daudenek dute aukerarik gutxien irteteko. Oraindik ere klase ertaina garen zuriak joango gara euren abangoardia hartzera. Hori da gure ezkerraren azken mendeko historia. Ezinegona sortzen dit hori konpondu ezinak.
O: Batzuek ezin dute permititu greba egitea eta beste batzuek baldintza onak dituztenez ez dute greba egin nahi. Elkartasuna gauza inportantea da eta urteekin galtzen goaz. Gure prentsaurreko eta agerraldi guztietan gaude klase ertaineko zuri pila bat eta badakigu Euskal Herrian lanean matxakatuen dagoen jendeak ez daukala gure azal kolore berdina, ezta gure aukera berdinak ere. Mikrofonoa eurei eman behar diegu. Gauza batzuk baloratzea ahaztu zaigu. Orain dela 20 urte pentsaezina zen eskolak edo jangelak grebara joatea eta gurasoek grebara doazen langileen kontra joatea.
Hezkuntza eskubidea greba eskubidearen gainetik?
O: “Ez daukat umea norekin utzi” esaten dute batzuek. Orduan zuk nahiago duzu zure umearekin eguna pasatzen duen, jaten ematen dion eta zaintzen duen pertsona hori prekarizatuta egotea egun batean zuk lanordu batzuk galtzea baino? Edo feminizatutako sektoreez hitz egin dugula... zuk zure gurasoak erresidentziara eramaten badituzu erruduntasun sentimendua izango duzu, baina Ekuadorretik etorri den pertsona bati 600 ematen badizkiozu zaintzeagatik inork ez du zalantzan jarriko. Hori krimen bat da.
Zalantza daukat gizartearen zati batek ez ote duen erosi Andoni arrain saltzailearen eta esfortzuaren diskurtsoa...
A: Nik Arriagan kantatu nuen ni nintzela Andoni. (Barreak). Orain emprendedor hitza dago modan. Evak jan zuen sagarra da emprendedor izatea gizarte honetan. 50 urterekin hilabete oporretan egotea eta berea litzatekeen lana beste bati ematea gutxiago ordainduz.
O: Lotsagarria da. Hor Diputatu Nagusiak baloratu zuen pertsona horrek lan bi egin behar izatea batekin ez daukalako nahikoa bizitzeko. Esfortzuaren diskurtso horrek tranpa bat dauka. Nik ditudan aukerak eta Ekuadorretik datorren emakume batenak oso ezberdinak dira. Ondo dago esfortzuaren diskurtsoa saltzea denok badugu abiapuntu bera.
A: Oraingo larrialdia zertan datza? Ez bakarrik Ekuadorreko emakume horrek ez daukala gure aukera berdinik, baizik eta 22 urteko ia edozeinek ere ez dituela. Hori da gizartearen hondamendia.
O: Eta azken urteotan ilararen azkenenekoaren sindromea garatu dugu. Zain egotera ohitu gara: aukera hobearen zain. Eta norbaitek ilara horretan aurrea hartzen badigu bentanillan dagoenaren kontra joan beharrean, ondokoaren kontra goaz.
Langileak aurrez aurre jarri gaituzte?
O: Bai, eta bada garaia bentanilla lehertzeko.
A: Peña bertsolaria kafe makinen mantenimenduan aritzen da. Krisia hasi zenean esan zidan: “hi, Antonio, krisia ondo etorriko zaigu gauza batzuetarako. Ni joaten naizen enpresetara kafe makinaren ondoan beti komentarioak krisia hasi baino lehen entzuten nizkian elkarren kontrakoak: hark lan gutxiago egiten du... Eta krisia hasi zenetik jefeen kontra hasi ziren”. Borroka antzuak dira, RGI kobratzen duenaren kontra egitea bezala...
O: Hor balego bezala arazoa, eta arazoa ez da RGI. RGI-a jaso behar duen jendea daukan sistema batek porrot egin du, sistema hori ez delako gai jendeari bizitza autonomo eta duin bat bermatzeko. Kontua ez da pertsona horrek ez duela kobratu behar, baizik eta besteon aukera berdinak izan beharko lituzkeela berak nahi duen bizitza edukitzeko.
A: Eta bitartean heldu eskutik... RGI existitzea ez da tristea, existitu beharra da tristea.
Sindikatuok nola ikusten gaituzue? Kritikatzeko aukera duzue orain...
A: Matxakatuta zaudenean hurbilen sindikatua daukazu. Sindikatuak beharrekozkoak dira, psikologoak baino gehiago. (Barreak).
O: Bueno horiek ere behar dira. (Barreak). Sindikatuek historikoki kolektibizatu dute langilearen arazoa. Balio izan dute esateko: arazoa ez naiz ni, arazoa sistema da. Protagonistak izan behar dira langileak eta sindikatuek asmatu behar dute protagonismoa beti langileei ematen.
A: Momentu honetan igual inoiz baino beharrezkoagoak dira. Ezberdintasun sozialak gero eta handiagoak dira. Lidergoa nola kudeatu da klabea.
O: Orain 30 urte greba orokorra zen eta bakoitzak bazekien zeintzuk ziren bere arrazoiak grebara joateko. Orain, ez baduzu sektoreka egiten eta gauza zehatzak aldarrikatzen, atxikimendua ez da hain erraza izango. Nik eta zuk grebarako ez ditugu arrazoi berdinak izango, baina zuk zurean eta nik nirean arrazoi nahikoa ditugu grebara joateko. Berdin zait metalekoa joango bada konbenio hobe baten alde edo ni joango banaiz kulturaren balorizazioaren alde edo emakumeon eskubideen alde. Baina ez daukagu bakoitzak grebarako nahiko arrazoi?
A: Gauza harrigarriak gertatzen dira. Esate baterako, orain gazte jendea harrapatzeko totem-a ez da Euskal Herria edo langileria izango, aldaketa klimatikoa baizik. Klima larrialdiak batzen ditu orain gazteak. Kristona sartzen ari zaizkigu ideologikoki.
Kapitalismo berdea, adibidez?
A: Noski. Errudunak denok gara diote... Gezurra!
O: Baina kapitalismoak dena kapitalizatu nahi duelako. ZARAk `ni naiz feminista´ kamisetak ere saltzen ditu! Nola ez du kapitalismoak elikadura ekologikoaren aldeko apustua egingo ikusten badu hor merkatu bat irekitzen zaiola?
A: Itsasoa plastikoz beteta ikustea negargarria da, bai, baina goazen soldatei buruz hitz egitera.
O: Baina gazte batek esango dizu: zertarako soldatak planetak eztanda egingo badu hemendik hamar urtera?
A: Ni seguru nago soldatetan bestean baino.
O: Hausnarketa bat egin behar dugu: Euskal Herrian urteetan ibili gara gatazka batzuetan itsututa. Normala da 15 urte dituen bat kliman zentratzea. Guk badakigu gazteei esplikatzen klima aldaketan beste faktore asko badaudela? Azaltzen duten lema horren atzean gezur bat dagoela? Hitz egiten diegu gazteei kapitalismoaz, heteropatriarkatuaz... Hitz batzuk erabiltzeak beldurra ematen digu.
A: Ez, ez dakigu. Baina horretan asmatu behar dugu.
A: Gaur egungo gazteen konpromisoa euren buruarekiko da. El botox vale más que el voto.
O: Hori da kapitalismoak irabazi digun gauza inportante bat.
Bitartean militantzia diluitu da ala tokiz aldatu?
A: Nik uste du diluitu egin dela. Gure aita Zarauzko soziedade ziklistaren buru izan zen 90 zeuzkan arte. Orain bileretara hiru ez dira joango.
O: Gaur egungo gazteak ez dira konprometitzen? Bueno, hori ere ez da horrela. Militantziak balioa galdu du norbere buruaren zaintzaren alde. Geure burua zaindu behar dugunaren mezua saldu digute eta ez dakit ondo interpretatu dugun. Ardurak hartzeko beldurra dago.
A: Asko indibidualizatu da dena. Kultura ere intimoki kontsumitzen da orain. Lehen zinea zen audiobisual bakarra eta bere kontsumoa kolektiboa zen. Orain bakoitzak bere ordenagailuan ikusten du, bere gelan, ezta etxeko salan ere. Joera hori denera zabaldu da. Militantziak kolektiboa eskatzen du, lanak banatzea, eta hori ez dago modan.
Biak zarete zutabegileak Berrian, bertsolariak... Sortu eta sortu, baina zertarako sortu?
A: Zoriontsua izateko, nik behintzat. Produzitzailea naiz ni, ez zait gustatzen bitartekariekin ibiltzea, horregatik ez daukat mobila, ez da asoziala izatea, beste gauza bat da, langilea izan, punto, ez dut gehiago nahi; kriston helburua iruditzen zait langilea izatea gizarte honetan.
O: Zoriontsu izateko balio du sortzeak, baita zerbait aldatzeko ere. Bada arma interesantea.
A: Ezer aldatzeko balio ez duela konturatzen bazara ere, gutxienez ona da zure zaurientzat. Arima bizkiren batzuk egongo dira hortik.
Euskal prentsan zutabegile aritzea politikagintza egiteko beste modu bat da?
O: Klaro, sinisten badugu benetan pertsonala politikoa dela.
A: Bai, sormenak balio dizu zure esperientzia pertsonaletik eta zure ideologiatik datorkizun printzak pixka bat organizatzeko.
ONINTZA ENBEITA
“Cuando gané la txapela entendí que mi lucha personal había dado sus frutos: había pasado de ser Onintza Enbeita a ser sólo Onintza”
“Para mi fue muy especial cuando cogí la makila. La txapela es la txapela, sí, pero la hegemonía la simboliza la makila. Entonces sentí que era una victoria colectiva, de todas”
“Todavía hoy en todas nuestras ruedas de prensa la mayoría somos blancos de clase media, cuando sabemos que los colectivos más machacados no tiene nuestro mismo color de piel”
“En euskera también tiene que tener cabida la telebasura. Quien quiera ver la televisión en euskera tiene derecho a poder ver lo que quiera, pero en euskera. Hace falta inversión”
“Hemos avanzado, sí, pero aún hoy las mujeres representamos el 20% en las plazas, y eso tiene su reflejo en la final”
EITBn ere aritu zarete. Askok Espainiako telezaborra kopiatzea leporatzen diote... beste askok euskaraz hori ere behar dela defendatu...
A: Egungo telebista, euskarazkoa, hautu politiko-ideologiko baten ondorioa da, eta uste dut programa batzuetan, aterki programak direnak zaparrada etortzen zaienerako, hutsaltasuna nagusitu dela. Eta hutsaltasuna ere ondo edo gaizki egin daiteke, eta nahiko gaizki egiten ari dira hori ere.
O: Zaborra ere egin behar da euskaraz. Telebista euskaraz ikusi nahi duen pertsona batek aukera izan behar du euskaraz ikusteko ikusi nahi duen hori. Horrek esan nahi du euskaraz inbertitu behar dela, programak egin, onak eta txarrak, baina egin. Baina arazo printzipala ez dator edukietatik bakarrik; arazoa da telebista kate bi sortu zirela, eta bat sortu zutela gaztelaniaz euskaldunak ez zirenak euskarara hurbiltzeko, eta kontrakoa egiten ari garela: euskaldunak gaztelaniara eramaten ari gara.
A: Izen aldaketa soil bat izan zen, inor konturatu ez ginena. Hasieran ziren ETB (euskaraz) eta ETB2. Iritsi zen egun bat ETB1 eta ETB2 deitzen hasi zirena. Lehenengo ETB eta ETB2 zirenean garbi zegoen euskaldunon hizkuntza eta garapenerako tresna zela, eta ETB2 sortu zela erkidegoan zergak ordaintzen zituzten erdaldun elebakarrek eskubidea zeukatelako hemengoaren berri izateko ere. Horretarako Telenorterekin nahikoa zen. Egun batetik bestera ETB1 eta ETB2 deitu zieten, inor ez ginen enteratu, baina nomenklaturatik izaera etorri zen. Eta ETB2ra ohitu direnak ETB1ekin ez dute euskaraz ikasiko, inbidiagatik ez behintzat, eta ETB1eko ikusle pila bat ETBn erderaz jartzen dituzte. Hasierako helburuaren kontrakoa ari gara lortzen.
O: Erreferentzia aldetik ETB2 Espainia da. Gaztelaniaz eman behar dugu munduaren berri? Inbertitzen den dirua lotsagarriki askoz gehiago da ETB2n. Euskaraz dena mila aldiz errepikatzen da: mariatxiak, Abel Barriolak irabazi zuenekoa... Niri reality-ak ez zaizkit gustatzen baina zergatik ezin da egin reality bat euskaraz? Bere garaian egon zen eta funtzionatzen zuen, audientzia ona zeukan. Zer egin zuten? Karibera eraman, dirua jarri eta gaztelaniaz emititu. Eta ez dakit zenbat euskaldun ari diren orain Kariben lehia absurdo batean, gaztelaniaz.
A: Eta gero gainera Patxi Alonsok irabazleari esaten dio: ¡A ver Izeta, cántame unos versos, suéltate! Eta pentsatuko du prestatuta daukan bertsoa dela Sustrai Colinak BECen bat-batean botatzen duenaren antzeko zerbait, erdal komunitatearentzat. Dirua produktora horietara doa.
O: Guk Gure Doinuak egin genuen. Euskal erreferente pila bat agertu ziren: Benito Lertxundi, Anje Duhalde, Maite Idurin, Ituño, Gari... Gure herria kudeatzen ari den jendeak ez daki hori baloratzen. Audientzia baxua izatea leporatzen dizute, baina ez dute baloratzen lau ordu izan dituzula Lertxundi gauza interesanteak esaten edo Gari, sekula elkarrizketa batean esan ez dituen gauzak esaten. Ez da baloratzen euskarazko informazioa ez delako jarraitu. Ze pertsonai interesatzen zaizkio ETBri? Eta igual ez didate berriro deituko baina hau esan egin behar da.
A: Baina ondo ari zara. (Barreak).
O: Munduaren berri euskaraz eman beharko genuke, eta munduari eman beharko genioke gure mundua, euskaraz. Ez dugu egiten ez bata ez bestea. Nekatuta nago Vascos por el mundo ikusteaz. Urteak dira euskaldunok munduan gaudela!
A: ETB1ek lortzen du niretzat naturalak eta interesgarriak diren gauzen gama zabal hori ahaztea eta beste eskinetara joaten da. Gama zabala da, ba Vascos por el mundo hori nire interesen eskina batean dago eta artzain-txakurren lehiaketa bestean.
O: Zuk uste duzu bertsolaria naizelako interesatzen zaidala txakur bat ardien atzetik? (Barreak). Hori gaztelaniaz ez dute ematen.
Hitz egin dezagun umoreaz. Zeri egiten diogun barre politikoa da?
O: Kode konpartituak behar dira bertsolaritzan. Bertso batean pertsona bati grazia egin behar badiozu figura konpartitu batzuk behar dituzu. Kode konpartitu horretan grazia egiten digu gizon burusoil batek edo emakume lodi batek. Nork erabaki du hori? Kodea birpentsatu behar da. Umoreak balio behar du behetik gora eraikita badago, goitik behera eraikita badago ez du balio. Umoreak balio behar du ezarrita ez dauden kanonak eraikitzeko, edo ezarrita daudenei barre egiteko. Alderantziz bada, nik emakume zuria izanda, beltzei barre egiteko erabiltzen badut umorea, hori ez da umorea. Zaila da, askotan bertsoa traizioneroa da. Idazle batek idatzi eta gero errepasatuko du. Gu askotan ari gara lehenengo kajoian daukagun hori ateratzen egoera solbentatzeko. Ez diezaiogun bat-batekotasunari bere prekaritatea kendu.
A: Gurea oso lan prekarioa da, kotxean zoazela etxerako bueltan beti daukazu zertaz damutu: hanka-sartze ideologikoa... Halere, bat-batekotasun hori soluzionatu daiteke eta ari gara lanean horretan. Adibidez, bertsolari batek beste bati bota ziona kamiseta arrosa eramategatik. Hori falloa ez zegoen kantatu zuen momentuan 18.30etan, falloa da 16:30etan frontoian batu zirenean hori pasatu zitzaiola burutik, hau da, nesken kamiseta zeramala. Soluzioa da 16:30etan ez pentsatzea 18:30etan hori ez botatzeko.
O: Denok daukagu lehenengo kaxoi bat ikasi ditugun gauzekin, eta hortik aurrera hasten gara desikasten. Baina desikasten ari zaren bitartean batzuetan bat-batean ari zarenean 20 segundorekin, ikasita daukazun horrek traizionatzen zaitu.
Zer esango zenieke gaur egun umorea zentsuratzen dela esaten dutenei?
O: Botere harremanetan oinarritutako gizarte batean bizi gara, gai izan behar dugu ikusteko guk ze esparrutan daukagun boterea beste esparru batzuekiko. Hori ikusteko gai ez denak zentsura bakarrik ikusiko du beti.
A: Edozein kirtenkeri ezin da onartu adierazpen askatasunaren izenen, baina zein da onartu daitekeena eta zein ez? Garaiekin marra gorriak aldatzen doaz. La Manada adibidez. Nazka ematen du, baina gero eta gehiago ikasten ari naiz eta kontzienteagoa naiz %99an antzekoa naizela. Gero eta gehiago esaten diot neure buruari: "Andoni, %99an horien antzekoa haiz, kontuz ibili hire %1 hori gordetzen". Horretarako baliogarriak dira marra gorriak nire buruarentzat. Ez gaude oso urruti haiengatik, eskerrak %1 hori badugun, baina zeure buruari planteatu behar diozu.
O: Nik ere baditut nire kontraesanak. Kontua da, umoreaz ari garela, geure kontraesanekin ere umorea egitea. Zergatik izan behar du modu bakarra ustez hegemonikoak diren ezaugarri fisikoei barre egitea? Nik neure buruari barre egin ahal diot publikoan esanda: "oso ondo dago ongi etorri errefuxiatuak baina ze ondo bizi naizen ni hemen bakarrik 200 metroko baserrian". Nire kontraesan handi bat plazaratzen ari naiz, eta neure buruari barre egiten, neure pribilegioak aitortuz. Kode konpartituak beste modu batera eraiki behar dira, %1 horrek hor egon behar du.
Orain arteko bertsolaritzaren ikerketan bertsolaritza jardun dialektiko bezala aztertu da, Uxue Alberdik gorputzaz eta generoaz ere hitz egiteko beharra aldarrikatu zuen arte. Nola hartu duzue Kontrako eztarritik lana?
A: Ikasteko gogoz, niretzat gauza asko berri xamarrak dira, baina adibidez, gorputzaren kontzeptuarena, orain arte neure buruari esaten nion: "daukadana daukat eta listo". Horrela funtzionatzen nuen nik. Niri adibidez oindun mikrofonoa gustatzen zait, eskukoarekin ez dut gustura kantatzen zutik banago. Kontziente naiz oin fin horrek biluztasuna galarazten didala. Eskuko mikroarekin edo Michael Jacksonen diadema horietako batekin gaizki sentitzen naiz bertsotan, ematen du beti brageta irekita daramadala. Hori askotan sentitu dut. Gorputza hori da? Hala bada, sentitu izan dut, bai. Gauza askotan insensible xamarra naiz, edo ikasi dut izaten. Liburuaz eta liburuaren premiaz ez daukat zalantzarik, ikasteko modua da.
Andoni, interpelatua edo identifikatua sentitu zara?
A: Bai. Ni gizonezkoa naiz, neutrorik ez dago. Zapaltzaile naiz gizonezko naizen aldetik; kontziente naiz horretaz.
O: Respuesta correcta. (Barreak).
Zertan identifikatu duzu zeure burua?
A: Bertsolari emakumezkoekin izan dudan harremanean igual gurasokeria handiz jokatu dut gazteagoak zirelako, igual paternalista izan naiz.
O: Uste dut hasiera batean bertso kide batzuk interpelatuak baino erosotuak sentitu zirela eta horrek pena ematen dit. Niri ez zait interesatzen liburua atera eta gero Andonik bere burua zigortzea edo torturatzea, interesatzen zait esatea: “saiatuko naiz gure arteko harremanak orain beste kode batzuetan eraikitzen”. Pertsonalki, Uxueren proposamena jasotzean argi neukan parte hartuko nuela, uste dut tokatzen zaigula bizi izan ditugun gauza batzuei buruz hitz egitea. Liburua maleta bat bide bazterrean uztea bezalakoa izan da. Baina plaza plazer handitik ere bizi izan dut eta beste bertsolariekin izan ditudan harremanak ere askotan plazerrazkoak izan dira, zentzu zabalean eh!
A: Ba ni ez naiz gogoratzen... (Barreak). Nik ikasitakoa detaile bat da, txorrada bat igual. Auto berean, 3 lagun, demagun gipuzkoarrak honantz bertsotan. Piloto Maialen, ni kopiloto eta atzean Unai Agirre. Ohituraz hika, baina hika ari naizen bakoitzean Maialen marjinatzen ari naiz. Lehen natural egiten nuen, konturatu gabe, eta orain saiatzen naiz ez egiten. Huskeri bat da? Igual ez. Gure etxean harremanak sexismotik eta hitanotik aldatu dira. Gure etxean hika egiten digute gure anaiei eta arrebari zuka, hobe horrela eta ez aldrebes.
Uxuek liburuan egiten duen galdera botako dizut Onintza: emakume izateak eragin al dizu bertsotan egiterako orduan?
O: Niretzat inposiblea da ez eragitea. Irakatsi ziguten bertsotan gorputza ez dela inportantea, dena buruan dagoela, baina denborak erakusten dizu gorputza hor dagoela. Eta Andoni `mikrofono palo bat´ ez daukanean deseroso sentitzen bada, pentsa ezazu nola sentitzen ginen gu agertokira eramaten zutenean gorputz ezberdin bat, ez dakit zenbat begik epaituko zuten gorputz bat, eta gainera zu kontzientea zarenean gorputz hori sartzen dela kanon konkretu batzuetan edo ez dela sartzen. Beti pentsatu izan dut zorte txarra izan dugula kanonetan sartu ez garenok baina kanonetan sartu direnak ere puteatuta egon dira. Batzuen sexualitatea desagertu da eta beste batzuena hipersexualizatu. Gorputza hor dago beti. Nola ez dizu eragingo bertsotan ari zarenean? Bertsolari hori eraikitzen ari zara mundu guztiak argi uzten dizunean zerbait desberdina daukazula. Horrek eraikitzen zaitu eta momentu batean beldur batzuk sortzen dizkizu.
A: Eta horrek eramaten zaitu ezin transgreditura; egotea bada nahiko transgresio. Gorputzaren harira Uxuek oso anekdota ona kontatzen du. Mendarora joan ginen bertsotan, uztaila zen, kriston beroa. Sebastian eta biok joan ohi ginen baina urte horretan Uxue eta biok izan ginen. Elizan kantatu genuen bertsoa eta gero erromeriara joan ginen, mendi batean, eta altuagoa den harri koxkor batean kantatu genuen, urtero bezala. Uxue gona motzekin joan zen, haize pixka bat bazebilen. Oso ondo kantatu zuen berak. Hurrengo urtean galdetu nion: "Uxue aurten ere elkarrekin Mendarora?" Eta berak esan zidan: "ez, aurten ez didate deitu. Klaro, nire kuleroak ez zitzaizkien gustatu!" Ni ez nintzen kontziente non kantatu genuen, baina bera bai. Hor dago gorputza.
Mezu baikor batekin bukatzeagatik, neska gazteek bertso eskolak uzten zituzten garaitik gauzak asko aldatu dira...
O: Egia da oraindik arma gehiago ditugula bertso eskoletan dauden neska gazteei eskaintzeko baina oraindik leku hobean egon behar dugu eta egongo gara. Momentu interesgarria bizi du bertsolaritzak.
A: Bai, oso bertsolaritza multipolarra bizitzen ari gara, erreferentziak askotarikoak dira, interesgarria da. Gipuzkoako txapelketa jokatzen ari dela, lehenengo 3-4 kanporaketak jolastu ziren momentuan neska bakarra zegoen barruan. Pentsatu nuen: diskurtsoa alde batetik doa eta epaimahien lapitza bestetik? Gero orekatu da, eta bai, badirudi bide onetik doala baina hasieran sustoa hartu genuen.
O: Ahaztu gabe plazetan oraindik %20 garela, gero hori txapelketan oso gordin ikusten da. Lehen kontaturikoaren emaitza da. Proportzio hori aldatu behar da, txapelketa naturala izango bada.
A: Eta beste gauza bat: bertsolarien kapazitatearen zalantzarik ez daukat. Badakit hemendik 20 urtera ere BECn kantatzeko gai izango direla, baina jendeak euskara hutsezko jolas batez gozatzeko izango duen kapazitateaz, kontuz! Jendea igual ohitzen da efektu bisualetara eta efektu bisualik ez duena ez zaio interesatzen.
Zortzi gauza aldi berean egiteko gai den baina eserita eta gauza bakarrean zentratzeko arazoak izan ditzakeen belaunaldia?
A: Horrek kezka sortzen dit. Ikasketa prozesuak teknologiari esker bizkortu dira baina finalistak gero eta zaharragoak dira.
Nola imajinatzen duzue hemendik 20 urtera BECeko txapelketa?
A: Ni han banago ideala.
O: Egongo zara!
A: Hantxe tupperra eta Onintza purea ahora ematen. (Barreak).
O: Ni ez noa zuri purea ematera, konponduko zara! (Barreak). Imajinatzen dut BEC anitzagoa, ez bakarrik genero aldetik.
Publikoa ala taula gainekoa?
O: Bertsolaritzaren publikoa oraindik irekitzen ari da... Anitzagoa izango da, gaur egun transexualak ikusten dira bertsotan, eta egun batean BECn azal kolore ezberdinak ikusiko ditugu.
A: Igual BECen ez, eta Iruñean edo Baionan... Igual hurrengo pausoa hori izango da: 14.000 laguneko espazioari uko egitea eta 8.000ko bat topatzea Iruñean edo Baionan. 2005ean Barakaldora etorri ginenean ere hasieran erresistentziak egon ziren. Beti Donostian egindakoa...
O: Barkatu didazu baina Gipuzkoarrak terribleak zarete! (Barreak). Eta independentzia ez da jokatzen Gipuzkoan, Bilbo, Barakaldo eta Getxon jokatzen da!
A: Bale bale, ba joango gara. Pasako dugu Malmasin. (Barreak).
